خرافه، در تاريكخانه ها و بيغوله هاى خود، نيرو مى پروراند و آنان را با شگردهاى خرافه گسترى، آشنا مى ساخت و به ميان گروه هاى مردمى مى فرستاد، تا هر گروهى را سازوار با شغل و گرايشهاى فكرى اش، به پندارهاى خرافى خوگر كنند.
خرافه در بين هر گروهى، به گونه اى دام مى گستراند و چهره خود را مى نمود. در بين تاجران، سود و زيان را به امور موهوم گره مى زد و در بين گرفتاران وانمود مى كرد كه با تدبير و تلاش نمى توان بر گرفتاريها چيره شد و آنها را برطرف كرد؛ بلكه بايد به انتظار نشست تا هُماى اقبال و خوشبختى در آسمان زندگى، بال به پرواز بگشايد و در بين سخنوران، شاعران، عبادت گران به گونه هاى ديگر.
خرافه، تشكيلات داشت و ساختارى به هم پيوسته و شبكه اى بسيار قدرت مند و برخلاف پاره اى از پندارها، خرافه گرايى خلاصه نمى شد در رفتار نابخردانه افرادى چند كه به گردن هراسناكان از شرور، مهره مار آويزيدند، بختهايى را باز مى گشادند و يا مى بستند، روزى را مبارك و روزى را شوم اعلام مى كردند، به مردم، براى گرفتار نيامدن در بلاياى آسمانى و زمينى، بيماريها و گرفتاريها، اورادى مى آموزاندند و… خرافه ريشه داشت، از نظام و برنامه برخوردار بود. يك جريان، پيچيده و درهم كلافى بود، آن هم نه در عربستان كه در تمامى سرزمينها و كشورهاى آن روزگار. خرافه در ايران، روم، يونان و… بيداد مى كرد.
حكومتها، قبيله ها، داد و ستد بين مردم، تعاملها، جنگ و صلح و… بر خرافه استوار بودند.
بسيارى از حكومت گران، برده داران، زراندوزان، احبار و رهبان، رهبران اديان، سران قبايل و… سرورى و ماندگارى در قدرت را در دورى مردم از خردورزى و خرافه گرايى مى جستند و به درستى و روشنى مى دانستند كه اگر خردورزى در جامعه جان بگيرد و مردمان از اين چشمه حيات لبالب شوند، آنى نخواهند توانست وجود لجن آلود خود را بر آنان بار كنند و در هاله اى از تقدس بر اريكه بمانند و حكمروايى جائرانه خود را ادامه دهند.
خرافه، اُسس و اساس، ركن ركين و بنياد و بُنلاد نظام جاهلى بود. عمود خيمه آن. منبع فكرى و عقيدتى آن. مردم را با پندارها و باورهاى خرافى و غلط، به زير بار نظام خفقان آلود جاهلى مى بردند.
خرافه، ياور خشن و ضد انسانى است. نظامى را كه تشكيل مى دهد، گردانندگان آن را به قساوت و سنگدلى وا مى دارد و اين كه با قساوت تمام، مرزهاى خرافه را پاس بدارند و نگذارند هيچ روزنه اى به روشنايى گشوده شود.
خرافه دامن گستراند. لايه هاى فكرى اجتماع را درنورديد. هر گروهى را با دَستان و ترفندى در تارهاى پندارها و تنيدهاى خود به بند كشيد و در هر كوى و كومه، و بر تلِّ فكرهاى كوتاه و پستى گرفته نشانه هاى خود را كه نمايان گر نگونسارى و نگون بختى مردمان بود، نصب كرد.
خرافه در آغاز، اين سان پرشاخ و برگ و تناور نبود. كم كم و رفته رفته، هرچه بيش تر امتهاى اديان ابراهيمى، از كوثرِ شادابى آفرين، معنى بخش و روح انگيزِ آموزه هاى وَحيانى، زاويه گرفتند و از بايد و نبايد آنها كه سعادت بخش بودند، رويگردان شدند، دين، نزار و لاغر شد و خرافه تناور. دين دارى كم رنگ شد و خرافه گرايى پررنگ.
تجربه نشان داده و تاريخ بر آن گواه است كه هرچه دين در جامعه از ميان دارى بازداشته شود، خرافه بيش تر نمود مى يابد و به ميان دارى مى پردازد. خرافه در عرصه خالى از معنى و معرفت و انديشه هاى روشن و توحيد ناب، شاخ و برگ خود را مى گستراند و معركه گيرى مى كند.
شبيخونهاى خرافه، در شب انجام مى گيرد، در برهه و هنگامى كه عقلها روشنايى و فروزندگى خويش را از دست داده و توانايى آن را نداشته باشند كه بهنگام، نور بيفشانند و همگان را از پيشروى سپاه شب بياگاهانند.
خرافه بر لبِ بركه هاى زلال، جويبارهاى چشم نواز و چشمه سارانِ هميشه جوشان، نمى رويد، رشد نمى كند و به بار نمى نشيند، بلكه بايد لجن زار عَفِن و بويناكى باشد، تا اين درخت زقّوم در آن ريشه بدواند، از آن تغذيه كند و اشراب شود.
لجن زارها، به خودى خود پديد نمى آيند. رفتارها و افكار آدميان، آنها را پديد مى آورند. رفتارهايى كه از آز، دنياگرايى، وابستگى شديد به حُطام دنيا، كينه، حسد، خودبزرگ بينى، كوچك شمارى گناهان و… نشأت مى گيرند.
و افكارى كه از غير كتاب خرد و كتاب خدا سرچشمه مى گيرند. هوى و هوسها آنها را شكل مى دهند و به جريان مى اندازند.
اين سان شد كه عصر جاهليت آغاز شد. عصر تاريك انديشى. عصرى كه بشر از كانون خرد زاويه گرفت و در برهوتِ بى خردى گرفتار آمد و به هر سوى كه مى نگريست، غبار و تيرگى بود كه در برابر ديدگان اش قامت مى افراخت. مشعلهاى اديان ابراهيمى در هنگامه آفرينى لشكر جهل، معركه گيرى جادوگران و كاهنان، بى علمى، دنياگرايى، بدفهمى، بى بصيرتى و هوس آلودگى عالمان، كم سو شدند و از پرتوافشانى بازماندند و در كرانه هاى شب، در معبدهاى كهنه و از رونق افتاده، كورسويى براى پيروان فسرده دل داشتند. همين و بس.
جاهليت، تمام نُمادهاى ابراهيمى را برچيد و يا واژگونه ساخت. به گونه اى زيرغبار تحريف برد كه هيچ كس نمى توانست از آنها تصوير روشنى ترسيم كند.
راه و رسم زندگى دينى دگرگون شد. توحيد كه كانون گرمابخش بود، به زندگيها معنى مى بخشيد، انسان را عزيز و سربلند مى داشت، عزت را دَمادَم به (جان) انسان فرو مى ريخت و در درون او هنگامه و انقلاب مى آفريد و آن به آن او را در صراط روشن به حركت درمى آورد و از هرگونه كرنش در برابر انسان و صاحبان زر و زور و احبار و رهبان، بازش مى داشت و (جان) او را فروزان نگه مى داشت، تا از هر تاريكى دامن بگيرد، با ترفند، دَستان و دسيسه، ده ها توجيه به ظاهر علمى و عقلى از ساحَتِ زندگى و صفحه دل موحدان پاك شد.
جامعه جاهلى را چنان شالوده ريزى كردند، ساختند و بالا بردند كه انسان موحد به اين پندار گرفتار آيد، چه نيازى به توحيد و پرستش خداى يكتا و اصرار و پافشارى بر حاكميت (اللّه) و مدبّريت او. هركس مى تواند خدايى داشته باشد و به گردن آويزد و همراه خود، از اين سوى به آن سوى ببرد و در جنگها و گرفتاريها از او كمك بگيرد.
انسان خود مى تواند به اين عرصه وارد شود و براى خود خدايى بتراشد. در خانه، يا در مركز قبيله و يا جايى مانند كعبه بگذارد و… .
روى گردانى از آموزه هاى وَحيانى و توحيدى و بى اثر دانستن آنها در زندگى، ناگزير به اين باورهاى سخيف مى انجامدو بت تراشى باب مى شود، حال يا بت سنگى و چوبى، يا انسانى و يا بت فكرى. خدايان بسيارى بروز و ظهور مى يابند. هركس در پى خدايى است كه در زندگى او اثرگذارتر باشد. از اين روى وقتى اثرى از خدايى كه تراشيده نبيند و در سفر تجارى و جنگ براى او سودآور نباشد و يا پيروزى را براى او رقم نزند، به كنارى مى افكندش و در پى خداى ديگر مى رود!
در جامعه جاهلى، چون بناى توحيد از هم فروگسسته بود، هر فكر سخيفى ممكن بود، سربرآورد. و به داعيه پردازى بپردازد و انسانها را از درست انديشى باز دارد و به دنبال خود بكشد.
و در اين گيرودار و كشاكش افكار، ايده ها و مكاتب، طلوع مكتب، ايده و فكرى و غروبِ فكر، مكتب و ايده ديگر، كه در عصر و نظام جاهلى رخ مى نمايد، آن چه خدشه مى بيند، كرامت انسانى است. كرامت انسانى انسانهايى كه ايده، مكتب و فكرى را پسنديده، آن را علمى، كارآمد، دگرگون آفرين، سعادت بخش، راهگشا و انسانى انگاشته، در پى آن دويده، و بهترين سالهاى عمر خود را براى به حقيقت پيوستن آن صرف كرده و از جان و مال در راه آن مايه گذاشته اند و پس از ساليان دريافته اند فكرى را كه آن چنان رايَتِ آن را بر مى افراشتند، با اين و آن، براى جا انداختن و گستراندن آن، به درگيرى و بگومگو مى پرداختند، پوچ، توخالى، ناكارآمد، خرافى و غيرانسانى است و بسيارى از مفاسد جهانى، ريشه در آن دارند. از اين روى، افسرده، سرمايه از كف داده، با چشمانى كم سو، عقلى عليل، جانى خسته، توانى فرسوده، نااميدانه، به كنارى مى خزند و گوشه انزوا مى گزينند. اما حركت در شعاع توحيد و در راهى كه هميشه و همه گاه، روشنايى خود را از اين سرچشمه نور مى گيرد، هيچ گاه به شكست و نااميدى نمى انجامد، حيات اش جاودانه است، زمان و مكان نمى شناسد، پيروان خود را دَمادَم در پرتو خود دارد و به كالبد آنان حيات مى دمد و از زندگى سرشارشان مى كند. زيرا انسانِ باورمند به توحيد، از اعماق دل، باور دارد كه روز واپسينى هست و در آن روز، هركس جزاى رفتارهاى خود را مى بيند. هيچ گفتار، رفتار و حركت و قيامى، بدون حسابرسى، ثواب و يا عقابى نمى ماند.
انسان توحيدباور، به تكليف مى انديشد، نه به پيروزى و شكست. اگر تلاشهاى توحيدمدارانه او، همراه و همگام با نهضت بزرگ يكتاپرستان، طلسمهايى را شكست، زنجيرها و غُلهايى را گسست، سپيده هايى را گشود، ستم پيشگانى را بر خاك سياه نشاند، ستمديدگانى را از سياه چالِ نامردميها و ستم بيرون كشيد و شهد توحيد را به كامِ (جان)ها چشاند، هم به تكليف عمل كرده و فرمان خدا را انجام داده و هم شهد گواراى پيروزى را چشيده و چشانده است. و اگر با همه تلاش و تكاپو، رنج و زخم، نهضت بزرگى كه او در دل آن، در پويش و حركت است و در استوارسازى بنيادها و بنيه هاى آن نقش آفرينى مى كند، به اهداف خود نرسيد و ياران، يكى پس از ديگرى به بند كشيده شدند و يا به مسلخ برده شدند، او به تكليف عمل كرده است و با قلبى آرام و اميدوار به رحمت خداوند، چشم از جهان فرو مى بندد و هيچ گاه پشيمانى و افسوس، توان او را نمى فرسايد؛ چه آن چه را او در هوايش، روز و شب نداشته، كهنگى نمى پذيرد و از چرخه حركت بشر، خارج نمى شود و در هميشه روزگاران، بر تارك جهان مى درخشد و مى درخشاند، مى افروزد و مى افروزاند.
فكرها، مكتبها و ايده هاى برآمده از هواها و هوسها، قدرت طلبيها، مغزها و ذهنهاى نارسا، پندارگرفته، خرافى و پاگرفته بر محور شرك و در گريز دائم از مركز نور و توحيد، نه اين كه افقى را نمى گشايند كه افقها را در غبار خود فرو مى برند و نااميدى را در جان پيروان خود فرو مى ريزند.
توحيد، به فكر انسان سامان و سازمان مى دهد و او را در جهت، صراط و دايره خاص به حركت درمى آورد و كوچك ترين كژفكرى و شرك آلودگى را به او هشدار مى دهد و زنگهاى خطر را براى او به صدا درمى آورد.
نظام جاهلى و خرافى، توحيد را برنمى تابد. فكر و حركت در مسير واحد را ويران گر بنيانها و بنيادهاى خود مى داند. چون در پراكندگى، شرك آلودگى و چندخدايى جامعه و مردمان است كه مى تواند رشد و نمو كند و رايَتِ فضيلتهاى انسانى را به زير بكشد.
توحيد در حكومت، سياست، اقتصاد، اجتماع، رفتار و كردوكار مردمان، جلوه گر مى شود، زيبايى مى آفريند، نقشهاى بنيادينى ايفا مى كند و خدا را در به گردش درآمدن و حركتِ لحظه به لحظه آنها محور و مدار قرار مى دهد و با محور و مدار قرار گرفتن خدا، هيچ زمينه اى براى شرك آلودگى اين اركانِ مهم جامعه و شالوده هاى بنيادين، فراهم نمى آيد. از اين روى، ستم، بهره كشى، برده دارى، ناديده انگارى كرامت انسانى، بى عدالتيهاى خانمان برانداز و… كه از شاخصه ها، جلوه ها و دستاورد قطعى جامعه شرك آلود و جاهلى و خرافى اند، مجال رشد، ميان دارى و تاخت و تاز نمى يابند.
انديشه جاهلى و پرورش يافتگانِ مردابِ آن، به شدت و با تمام توان با حكومت، سياست، اقتصاد، اجتماع و رفتار و كردارى كه بر پايه توحيد استوار باشد، به رويارويى برمى خيزند، چون در چهارچوب، دايره و ميدانى كه جريان انديشه ساز توحيدى در حركت است، تصفيه هميشگى است، غربال گرى، آن به آن انجام مى گيرد، فكرهاى خرافى، باشتاب به ساحل پرتاب مى شوند و قانون الهى، با جاذبه و دافعه نيرومند، بر مدارى دقيق مى چرخد. و در اين چرخ اش موزون و سمفونى بزرگ، هر ساز و آوايى بيرون از مدار و ناهماهنگ با متنِ حركت، نابودى اش حتمى است. از اين روى، صاحبان داعيه بيرون از اين مدار و انديشه هاى مرداب گون، نمى توانند با چنين انديشه اى و نظام برآمده از آن، كنار بيايند و همراه شوند، زيرا كه فكرها و ايده هاى جاهلى و برآمده از خرافه شان در اين دايره جايگاهى ندارد و نمى تواند زمينه ساز قدرت گيرى و سرورى آنان را فراهم آورد. اين گونه انديشه ها، موضع گيريها، روياروييها با انديشه توحيدى، وقتى جامه عمل بپوشد و پايه و سقفى براى خود برافرازد، نظام جاهلى شكل مى گيرد و شرك ميان دار مى شود و تباهى انسان و از بين رفتن كرامت و عزت او، رقم مى خورد.
خداوند متعال، در هر دوره اى، براى جلوگيرى از فساد زمين و تباهى بشر، كه در لجن زار خرافه و انديشه هاى برآمده از آن، به وقوع مى پيوندد، رسولى را برانگيخت، تا بر روشنى مشعلهاى پيشين توحيد بيفزايد و مشعلهايى را در جاى جاى هستى برافروزد.
اين نورافشانى بزرگ، بر بام زمين و در مشرق (جان)ها، به دست آخرين فرستاده خود، محمد مصطفى(ص) بسيار گسترده، ژرف، همه سويه و باشكوه، بايد انجام مى گرفت. كارى بسيار سخت، كمرشكن و توان فرسا. زيرا جهان در ظلمت فرورفته بود و طوفان سهمگين خرافه، همه چيز و همه جا را درهم كوفته بود، بى هيچ نشانى از روشنانِ روشن روانان كه با تاريكيها به ستيز برخاستند و روشنائى را در سينه آسمان دلها افروختند.
آن چه اورنگ بانان خرافه و نگهبانان شب را به وحشت انداخت و به رويارويى با رسول گرامى(ص) كشاند، دگرگونى در بنيادهاى جامعه بود كه با جارى سازى انديشه توحيدى و رفتار براساس آن، به حقيقت مى پيوست.
به درستى دريافته بودند كه با جارى شدن آبشار بلند توحيدى به مزرعه دلها و به جانِ جامعه، انديشه هاى غيروَحيانى، خرافى و شرك آلودِ آنان، كه بنيانهاى جامعه جاهلى را مى سازند و شكل مى دهند و برمى افرازند، روفته مى شوند و جايگاه خويش را از دست مى دهند و با شالوده ريزى جامعه بر بنيانهاى فكرى برآمده از توحيد، فرد عادى و معمولى جامعه مى شوند، با رأى و نظرى يكسان با رأى و نظر تك تك مردمان. پذيرش اين، بر آنان بسيار سخت بود.
از اين روى، از آن آغاز، همين كه رسول خدا لب به سخن گشود و كلمه توحيد را اعلام كرد، يعنى پيش از جامعه سازى و تشكيل مدينة النبى، بت سازان و بت تراشان، در حقيقت دين سازان، با رسول خدا به رويارويى برخاستند. يعنى سردمداران فكرى، نخبگان و متفكران جامعه جاهلى، در صف مقدم جبهه ضدنبوى قرار گرفتند. اين چنين نبود كه شمارى اوباش، بى بتّه و ژاژخايانِ، ناآشناى با فرهنگ و تمدن و سير تاريخ بشر و اهداف و برنامه هاى رسولان پيشين و كتابهاى آسمانى، با رسول خدا و پيام او، به رويارويى برخيزند. آنان با آشنايى دقيق با پيام، هدف، برنامه و جهت گيريهاى رسول خدا، سر از پذيرش او برتافتند و اوباش، بى بتّه ها، ژاژخايان و هرزه درايان را به آزار و اذيت آن بزرگوار و به سُخره گرفتن پيام او واداشتند. هميشه و در طول تاريخ، سازندگان جامعه جاهلى، متفكران بوده اند. كسانى كه مى دانستند، با چه فكر و انديشه اى مى توان بنياد اين چنين جامعه اى را ريخت و از آن در برابر موج آفرينيها، عقل انگيزيها و بيدارگريهاى رسولان الهى، نگهدراى كرد.
اينان بودند كه به نگهبانان تخت و ديهيم نظامهاى جاهلى مى آموزاندند، چسان از انديشه هاى خرافى در برابر پيام رسولان الهى بهره ببرند و يا راه درافتادن با هر فرازى از پيام آنان، چگونه و با چه اهرمهايى بايد انجام بگيرد.