1.”…وَ عَهِدْنَآ إِلَی‌ََّ إِبْرَ َهِیم‌َ وَ إِسْمَـَعِیل‌َ أَن طَهِّرَا بَیْتِی‌َ لِلطَّـآئـِفِین‌َ وَ الْعَـَکِفِین‌َ وَ الرُّکَّع‌ِ السُّجُودِ؛ (بقره‌، 125)
و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان و مجاوران و رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان پاک و پاکیزه کنید.”

این آیه شریفه اشاره دارد به پیمانی که خداوند متعال از حضرت ابراهیم‌و فرزند بزرگوارش گرفته است تا خانة خدا را برای طواف‌کنندگان و کسانی که در آن‌جا می‌خواهند معتکف شوند پاکیزه کنند.

2. “…وَأَنتُم‌ْ عَـَکِفُون‌َ فِی الْمَسَـَجِدِ…؛ (بقره‌، 187) …
و در حالی که در مساجد مشغول اعتکاف هستید…”

در این آیه شریفه چهار دستور الهی بیان شده است‌؛ از جملة آن چهار حکم‌، انجام دادن واجبات و مستحبات و ترک کردن برخی مباحات در حال اعتکاف در مساجد است‌.
چنان‌که مشخص است‌، آیه اول‌، مسئلة اعتکاف را در مسجدالحرام و اطراف خانة خدا و آیه دوم‌، اجرای این عمل الهی را در کلیة مساجد بیان کرده است‌.
آنچه در قرآن کریم دربارة اعتکاف مشاهده می‌شود، کلی است‌. جزئیات مراسم اعتکاف و آداب آن در روایات و کتب فقهی بیان شده است‌.
.ضمناً آیات 90، طه‌؛ 138، اعراف‌؛ 51تا53، انبیأ؛ 69تا74، شعرأ؛ مسئله اعتکاف را دربارة بت‌پرستان ـ که حاکی از جمع شدن به دور بتان و انجام دادن مراسم بت پرستی است ـ بیان می‌کند.

اعتکاف‌، از نظر معنای لغوی‌، به معنای “محبوس ماندن‌” و “مدت طولانی در کنار چیزی بودن‌” است‌، ولی وقتی به عنوان یک عبادت از آن یاد می‌شود، مقصود، “ماندن در مسجد برای عبادت‌” می‌باشد که دارای احکام و آداب مخصوصی است‌، از جمله آن که این مدت دست کم باید سه روز باشد و در آن سه روز، روزه گرفته شود و یک سری رفتارها و عادات نیز باید ترک گردد.1

اسلام با رهبانیت و کناره‌گیری از اجتماع‌، سخت مخالف است و حدیث مشهور:“لا رهبانیة فی الاسلام‌؛ در اسلام رهبانیت نداریم‌.”2 ؛ شاهد این مطلب است‌.

ولی با توجه به نیاز انسان‌، به خلوت کردن با خدای خود، آن را به گونه‌ای صحیح و پسندیده‌، مورد توجه قرار داده است و برنامه‌هایی برای او در این زمینه ترتیب داده است که از خلوت بسیار ساده و مختصر نماز، شروع می‌شود و با خلوت شبانه ـ که برای نماز شب و مناجات شبانه پیشنهاد شده و کمی از خلوت‌های اوقات نماز، طولانی‌تر و دارای آداب بیش‌تری است ـ ادامه می‌یابد:

“وَ مِن‌َ الَّیْل‌ِ فَتَهَجَّدْ بِه‌ِی نَافِلَة‌ً لَّکَ عَسَی‌ََّ أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا ؛(اسرأ،79)

و پاسی از شب را از خواب برخیز و [ قرآن ]و نمازبخوان‌. این یک وظیفه اضافی برای توست‌؛ امید است که پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد.”

این سیر تکاملی در برنامه خلوت‌، پس از تهجد شبانه‌، با خلوت اعتکاف که دست کم سه روز ادامه می‌یابد، کامل می‌شود که پیامبرصلّ الله عليه و آل و سلّم نیز بر همین اساس‌، دهه‌هایی را از برخی ماه‌ها، مانند ماه رمضان در مسجد اعتکاف می‌کردند.3

با بیان این مطالب‌، فلسفه   برنامه اعتکاف روشن می‌شود و با توجه به این مطلب است که انسان می‌تواند برنامه اعتکاف را هر چه پربارتر نماید، زیرا می‌فهمد غرض از این گونه خلوت‌گزینی‌ها، توسعه و تعمیق توجهات خود به خداوند متعال است‌؛ به همین جهت است که اگر هر چه از چیزهایی که بین او و توجه به خدا فاصله می‌اندازد، بکاهد، از اعتکاف‌، بهره بیش‌تری می‌برد؛ مانند:کم خوردن و آشامیدن‌، توجه بیش‌تر به عبادات درحال اعتکاف‌. در عین حال چون خداوند متعال نخواسته است‌، شخص مسلمان‌، ارتباطش از جامعه قطع شود؛ به همین منظور، به او اجازه داده است در ایام اعتکاف‌، برای انجام وظایف ضروری و عاطفی از مسجد خارج شود؛ اموری مانند:عیادت مریض‌، تشییع جنازه‌، تهیّه غذا و لباس مورد نیاز و….4
خلاصه آن که انسان باید به گونه‌ای اعتکاف کند که خدا از او می‌خواهد و احکامش در رساله‌ها و کتاب‌ها موجود است‌، نه آن گونه‌ای که سلیقه و یا احساسات او ایجاب می‌کند.

1.(تفسیر نمونه‌، آیت اللّه مکارم شیرازی و دیگران‌، ج 1، ص 649، نشر دارالکتب السلامیة‌.)
2. (بحارالانوار، علامة مجلسی‌، ج 65، ص 319، نشر وفأ بیروت‌.)
3. (مفاتیح الجنان‌، شیخ عباس قمی‌، ص 408، نشر مؤسسة انتشارات عصر ظهور.)
4. (عروة الوثقی‌، سید یزدی‌، ج 2، ص 255، نشر مؤسسة علمی‌.)