گام نخست
قرار گرفتن در قرن بیست ویکم با ویژگی ها و لوازم آن، ضرورت مقابله با چالش های فراروی آن را برای داشتن کشوری مستقل و توسعه یافته ایجاب می کند. در این میان، نقش پژوهش در توسعه همه جانبه پایدار، چنان برجسته و انکارناپذیر می نماید که می توان آن را نیروی محرک توسعه در همه حوزه ها، اعم از فرهنگ، اقتصاد، سیاست و جامعه دانست.
توسعه بدون انجام پژوهش های گسترده مبتنی بر اصول علمی، دست نیافتنی است. پژوهش، گام نخستین و اساسی برای چیرگی بر چالش هاست.

نهضت ملّی پژوهش
با پدید آمدن رنسانس، تمدن های جهان که پیش از آن از سطح علمی ـ پژوهشی متوازنی برخوردار بودند، به دودسته پیشرفته و عقب مانده تقسیم شدند. هم زمان با وقوعِ چنین جهشی در غرب، نوعی فضایِ رکود برتولید اندیشه و فکر در کشورهای دیگر از جمله ایران حاکم گردید. امروزه زدودن این فضا که قرن ها بر کشور ما سیطره داشته، برای یافتن مجامعِ علمیِ پژوهشیِ پرنشاط وتولید کننده ضروری است. البته این مهم تنها در صورتی دست یافتنی خواهد بود که فرهنگ پژوهش و تحقیق در تمام جامعه نمود آشکار پیدا کند و پژوهش، مبنای تمام فعالیت ها و تصمیم گیری ها قرار گیرد. دارا شدن فرهنگ پژوهش، جنبش و نهضتی را می طلبد که رهبر معظم انقلاب از آن به «نهضت تولید علم» یا «جنبش نرم افزاری» یاد کردند و تمام اقشار جامعه را به محقق ساختن آن فرا خواندند.

جنبش نرم افزاری
با توجه به طرح نظریه «جنبش نرم افزاری» در جامعه، بهتر است معنا و مفهوم آن روشن شود. اصطلاح جنبش معمولاً در جایی به کار می رود که جامعه گرفتار رکود، سکون و ثبات باشد. لذا جنبش، نوعی حرکت فزاینده و رو به رشد است. نرم افزار نیز به محتوای علوم و آن چیزی که به تولید اندیشه ونظریه پردازی مربوط است، گفته می شود. پس جنبش نرم افزاری فرآیندِ خاصی است که می خواهد روند فعالیت های آموزشی و علمی مجامع پژوهشی را تغییر دهد، با این پیش فرض که وضعیت موجود، وضعیت مطلوبی نیست.

جنبش ارزشگرا و معنویت محور
جنبش نرم افزاری، پدیده ای ارزشگرا ومعنویت محور است و توسعه، تکامل و پیشرفت همه جانبه مادی و معنوی ایران اسلامی را در دستور کار خود دارد. حاصل این جنبش که ترکیبی از تعهد دینی و تخصص علمی است، بسیار فراتر از دین داری صرف و تخصص محض است. در این جنبش، ایمان و علم چونان دو بال هماهنگ، موجب پرواز به سوی تحقق شاخص های مردم سالاری دینی می گردد. جنبش نرم افزاری با پرهیز از هرگونه جمود، تحجّر، خودباختگی، تقلید، و افراط و تفریط، راه شکوفایی و خلاقیت را با نشاط و طراوت می پیماید. دامنه جنبش نرم افزاری تنها به برخی قلمروهای فکر دینی یا علوم انسانی و اجتماعی محدود نیست، بلکه در کلیه رشته های نظری و عملی جریان دارد و آغازگر دوران خلاقیت و تولید علم در همه عرصه هاست.1

تحریف پژوهش در غرب
فرهنگ مادی غرب آن چنان سیطره خود را بر لایه های فرهنگ جوامع غربی گسترده که حتی مقوله پژوهش و تحقیق را نیز تحریف کرده است. نظریه پردازان فرهنگ غرب با مبنا قرار دادن عنصر مادی گرایی، خویشتن را از پژوهش در حوزه آنچه به حس نمی آید، محروم ساخته وتنها در مقولاتی پژوهش و تحقیق می کنند که کاملاً عینیت داشته و پی آمدها و آثار آن در همین جهان مادی دیدنی باشد. هم چنین آنها بی قیدی و لجام گسیختگی را به جای روح آزادی و آزادگی که آفرینش آن در وجود انسان موجب مباهات و رکن اساسی پژوهش و بالندگی است، جای گزین ساخته اند. متأسفانه نتیجه این دو تحریف نابخردانه و هوس آلود، ایجاد تنوع و ازدیاد بیش از پیش فساد و تباهی بر روی زمین بوده است.

ناکارآمدی الگوهای غربی در امر پژوهش
عده ای با مشاهده پیشرفت فزاینده غرب در امر توسعه و بررسی علل آن، از روی سرسپردگی یا خودباختگی، تنها راه رشد و تعالی جامعه را اجرای مو به موی الگوی فرهنگی پژوهش کشورهای غربی در جامعه می دانند. در مقابل این نظریه، بعضی معتقدند باید ضمن بهره گیری از نقاط مثبت موجود در پژوهش های غربی، توجه داشت که لازمه ایجاد توسعه فرهنگ پژوهشی مناسب، تدوین نظام فرهنگی است که شکل گیری آن با توجه به اصالت های اسلامی و ایرانی صورت گرفته باشد.

نظام آموزشی پژوهش محور
پژوهش و آموزش از هم جدا نیستند، از این رو نمی توان فعالیت های پژوهشی را از فعالیت های یاددهی و یادگیری جدا کرد. لازمه این سخن این است که تنها با افزودن واحد درسی روش تحقیق، نمی توان به مطلوب خود رسید، بلکه این مهم نیازمند تغییر ساختاری در نظام آموزش و پرورش و به دنبال آن آموزش عالی است. این نظام باید در تمامی فعالیت های یاددهی و یادگیری، شامل روش تدریس، روش ارزیابی، فعالیت های فوق برنامه، برنامه های درسی و حتی کتاب های درسی، بر اساس پژوهش محوری شکل گرفته باشند. تربیت معلمان و مدرسانی پژوهشگر، برای انتقال فرهنگ پژوهش به دانش آموزان از دیگر ضرورت های پژوهش است؛ زیرا تنها معلمی می تواند دانش آموزی پژوهنده تربیت کند که اولاً از دیدگاه و پژوهش جایگاهی در خور داشته باشد، و ثانیا با توانایی و مهارت های پژوهشی که دارد، تفکر و تحلیل پژوهشی را به خوبی درک کرده باشد.

آموزش و پرورش و فرهنگ پژوهش
در جهان امروز، علم و فن آوری تمام فعالیت های اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است. از ویژگی های این عصر که آن را عصر «فراصنعتی» نامیده اند، جای گزین شدن دانایی، پژوهش و سرمایه انسانی با عوامل دیگر است. در نتیجه، همه سازمان ها در پی آن هستند که با استفاده از اساسی ترین، کارآمدترین و انعطاف پذیرترین شیوه ها برای بقای خویش تلاش کنند.
در این میان، نیروی انسانی ماهر وکارآزموده، با ارزش ترین ثروت هر کشور و یکی از مهم ترین شاخص های برتری سازمان است. یکی از عواملی که بر توانمند سازی نیروی انسانی کمک می کند، توجه به امر پژوهش در حوزه تعلیم و تربیت است؛ تعلیم و تربیتی که بتوان به واسطه آن، نیروهایی پویا، خلاق و پژوهشگر داشت و این رسالتی است که سازمان هایی چون، آموزش و پرورش و دیگر سازمان هایی که متکفل امر تعلیم و تربیت هستد بر دوش دارند.

زمینه های اجتماعی پژوهش
در اندیشه و تمدن اسلامی، معرفت، تکاپو برای رسیدن به حقیقت پدیده هاست. این شناخت جز با پیدایش زمینه های اجتماعی آن پدیدار نمی شود. در این صورت، جامعه باید به افقی از اندیشه برسد که نگاه نو را برتابد و در پی ژرفایی اندیشه ها و بینش ها باشد. در غیر این صورت، تلاش ها فردی می شود و فرد در رسیدن به آستانه بلند پژوهش و معرفت شناسی، راهی بس پرفراز ونشیب خواهد داشت و امکان دارد با توجه به مشکلات پیش رو، از ادامه راه بازماند. اگر فضای جامعه آماده نظریه سازی ونظریه پردازی باشد، اندک اندک اندیشه ها ظهور می یابد و پژوهش هایی انجام می شود که جویندگان راه را به سوی سخن و اندیشه ای نو هدایت می کند.

اخلاق پژوهشی
اصول اخلاقی، اخلاقیات و ارزش ها، اجزای جدایی ناپذیر علوم اجتماعی و پژوهشگری است و بر همه مراحل و عناصر پژوهش تأثیر می گذارد. از این رو، هر گاه اصول اخلاقی در پژوهش رعایت شود ممکن است محقق برای جلب رضایت مشتری خود، تا حد خدمتگزار تنزل یابد. اینجاست که وقتی پژوهشگر نقش تأمین کننده اطلاعات را برای یک مشتری قدرتمند ایفا می کند، نقش پژوهشگری را ازدست داده و از نتیجه تحقیق چیزی به دست می آید که هدف مشتری است، نه هدف تحقیق. بدین ترتیب است که بسیاری معتقدند هرگز نباید بر سر اصولی از قبیل آزادیِ تحقیق، و نیز به کارگیری مداوم یک ذهن مستقل، باز و انتقادی، سازشکاری صورت گیرد.

جوان و پژوهش
از امور مهم و ارزشمند در رشد و موفقیت جوان، بیدار بودن روحیه تحقیق و پژوهش در اوست. از آن جا که جوان، کنجکاو، تیزبین و موشکاف است و گرفتاری های فکری بزرگ سالان را نیز ندارد، به راحتی می تواند از این آرامش خاطر استفاده کند و به مطالعه و پژوهش بپردازد. رشد علمی هر تمدن و جامعه ای، مرهون پژوهش های جوانان و دانش اندوزان آن است. پژوهش، سرمایه ها و امکانات یا نیازها و نداشته های ملت و جامعه ای را نشان می دهد و این امر، زمینه ای را فراهم می آورد تا جوانان نیازهای جامعه شان را بشناسند و درصدد رفع آن برآیند. جوان برای پرداختن به مطالعه و پژوهش، تنها به مدد نیت و انگیزه الهی و با تکیه بر عنایت و لطف خداوندی می تواند بر سختی ها و مشکلات پژوهش چیره شود و شکست های پی درپی، او را از رسیدن به هدف باز ندارد. امام صادق علیه السلاممی فرماید: «کَثْرَةُ النَّظَرِ فی الْعِلْمِ یَفْتَحُ الْعَقْلَ؛ مطالعات پی گیر مستمر در مسائل علمی، سبب شکوفایی و تقویت عقل انسان می شود.»2 مطالعه و پژوهش، بر گستره ذهن انسان می افزاید و او را با قوانین حاکم بر هستی آشنا می سازد. بدین ترتیب، جوان می تواند گامی هر چند کوچک در راه پیشرفت و توسعه کشورش بردارد. برای مثال، در پرتو دانش اندوزی و پژوهش، کشور از واردات گندم بی نیاز شد و به فناوری هسته ای دست یافت. در عین حال، نتایجی که امروزه از راه انواع پژوهش به دست می آید، حاصل مطالعات پی گیر گذشتگان نیز هست، همان گونه که پژوهش های امروز ما در برخی موارد، راه گشای مطالعات و تحقیقات آیندگان است. از این رو، پیامبر گرامی اسلام می فرماید:
اگر مؤمنی پیش از مرگ، برگه ای از دانش خود بر جای گذاشته باشد، همین یک برگ روز قیامت میان او و آتش مانع می شود.3

پی‌نوشت‌ها:

1. نک: محمدرضا نارى ابیانه، اصول راهبردى و کاربردى جنبش نرم افزارى، www.aviny.com
2. بحارالانوار، ج 1، ص 52.
3. همان، ج 2، ص 144.