واقعه عاشورا در منابع کهن

ماجرای عاشورا در کتاب های فراوان آمده است اما آنچه در شش منبع آمده، به دلیل قدمت، اعتبار نسبی، جامعیت و نیز پیوستگی روایت، از گذشته تا امروز، به گستردگی مورد استناد قرار گرفته اند. اینها عبارتند از: تاریخ طبری، ارشاد مفید، فتوح ابن اعثم، لهوف سید بن طاووس، امالی صدوق، مقاتل الطالبیین ابوالفرج.
در کتاب «واقعه عاشورا در منابع کهن» متن کتاب های مذکور با ترجمه آمده است.

پیش گفتار

… اينك، توضیح کوتاهی در باره این منابع، به ترتیبی که در کتاب آمده اند:

۱. مقتل سيّد الشهدا عليه السلام به روايت طبرى (م ۳۱۰ ق) در كتاب «تاريخ الطبرى»

تاريخ الطبرى، نوشته ابو جعفر محمّد بن جرير طبرى، يكى از مهم ترين منابع تاريخى در تبيين تاريخ اسلام، از جمله واقعه عاشوراست. نكته بسيار مهم در گزارش طبرى از اين واقعه، آن است كه برخى از مقتل هاى معتبر و مفقود (مانند: مقتل ابو مِخنَف) را در اختيار پژوهشگران قرار مى دهد و جزئياتى را از حادثه كربلا ارائه مى نمايد كه ديگران گزارش نكرده اند و هيچ پژوهشگرى از آنها بى نياز نيست.

نسخه مورد استفاده از اين اثر در اين جا، تحقيق محمّد ابوالفضل ابراهيم، چاپ دار المعارف قاهره و ترجمه ابوالقاسم پاينده (۱۲۹۰ ـ ۱۳۶۳ ش)، از انتشارات اساطير تهران است.

۲. مقتل سيّد الشهدا عليه السلام به روايت شيخ مفيد (م ۴۱۳ق) در كتاب «الإرشاد»

هر چند مبناى اصلى گزارش شيخ مفيد هم مانند طبرى، همان كتاب ابو مخنف است، ليكن تفاوت هاى قابل توجّهى در آن وجود دارد.

به طور كلّى، گزارش طبرى (نويسنده برجسته اهل سنّت) و گزارش شيخ مفيد (نويسنده برجسته شيعه)، دو منبع كامل و معتبر (و عمدتا متّكى بر گزارش ابو مخنف) از واقعه عاشورايند كه خوانندگان را از منابع ديگرى با همين سياق (نظير أنساب الأشراف)، بى نياز مى سازند.

نسخه مورد استفاده از اين اثر، تحقيق مؤسسة آل البيت لإحياء التراث، چاپ انتشارات مهر قم، و ترجمه سيدهاشم رسولى محلاتى (معاصر)، از انتشارات اسلاميه تهران است.

۳. مقتل سيّد الشهدا عليه السلام به روايت احمد ابن اعثم كوفى (م ۳۱۴ق) در كتاب «الفتوح»

هر چند اين كتاب در رديف منابعى مانند تاريخ الطبرى و الإرشاد مفيد نيست، ليكن يكى از منابع كهن و مهمّ تاريخ عاشورا شمرده مى شود؛ چرا كه گزارش هايى انحصارى دارد و در نگارش هاى پس از آن (بويژه مقتل خوارزمى و الملهوف سيّد ابن طاووس)، بسيار تأثيرگذار بوده است.

نسخه مورد استفاده از اين اثر، تحقيق على شيرى، چاپ دار الأضواء بيروت و ترجمه آقاى عبدالهادى مسعودى (معاصر) است.

۴. مقتل سيّد الشهدا عليه السلام به روايت سيّد ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) در كتاب «الملهوف»

زيبايى و خوش دستى متن اين مقتل و شخصيّت مؤلّفش ـ كه به زهد و معنويت، شهرت دارد ـ موجب اقبال جامعه شيعى بِدان گرديده است.

نسخه اين اثر، تحقيق فارس حسّون تبريزيان (م ۱۴۲۶ ق)، چاپ دار الاُسوه

تهران و ترجمه ابو الحسن مير ابوطالبى (۱۳۱۱ ـ ۱۳۸۳ ش)، از انتشارات دليل ما است.

۵. مقتل سيّد الشهدا عليه السلام به روايت شيخ صدوق (م ۳۸۱ق) در كتاب «الأمالى»

ايشان در اين كتاب، واقعه كربلا را ضمن احاديثِ نقل شده از امامان اهل بيت عليهم السلام آورده است. گزارش شيخ صدوق، در عين كوتاه بودن، نكات قابل توجّهى براى پژوهشگران در بردارد.

نسخه مورد استفاد، از اين اثر، تحقيق قسم الدراسات الإسلامية لمؤسسة البعثة، چاپ مؤسسة البعثه تهران، ترجمه محمّدباقر كمره اى (۱۲۸۴ ـ ۱۳۷۴ ش)، از انتشارات اسلاميه تهران است.

۶. مقتل سيّد الشهدا عليه السلام به روايت ابو الفرج اصفهانى (م ۳۵۶ق) در كتاب «مقاتل الطالبيّين»

از جمله دلايل انتخاب اين گزارش، قدمت و اعتبار منبع، مستند بودن گزارش ها و ارائه نكاتى نو در عين كوتاهى متن، در باره حوادث عاشوراست.

نسخه مورد استفاده از اين اثر، تحقيق سيّد احمد صقر و ترجمه آقاى بهراد جعفرى (معاصر)، از انتشارات الشريف الرضى قم است.

نكاتى در باره اين کتاب

در باره اين کتاب، چند نكته ضرورى، يادآورى مى گردد:

۱. برخى از مطالبى كه در اين مقتل ها آمده اند، به خاطر اشكال محتوايى يا كم فايده بودن، در متن دانش نامه، استفاده نگرديده اند، و يا مورد نقد، واقع شده اند. از اين رو، عرضه متن كامل آنها در اين جا، تنها به جهت فوايدى است كه در ارائه متن كامل و پيوسته وجود دارد و هرگز به معناى تأييد همه مطالب آنها نيست، چنان كه اين آثار، همچون ديگر كتاب هاى تاريخى، گزارش هاى متفاوت و گاه متعارضى از وقايع دارند كه در اين جا تلاشى براى حلّ آنها صورت نگرفته است. البته در متن دانش نامه، ضمن نقدها و توضيحات، پژوهش هايى گسترده و در خور در اين حوزه ها انجام شده است.

۲. ترجمه ها به لحاظ سَبك، متفاوت اند و تلاش شد براى رعايت امانت، تصرّفى در آنها صورت نگيرد و بجز موارد اندك ـ كه اِشكال محرزى داشتند و يا ترجمه اى، افزوده هاى غير ضرور داشت و يا بخشى از متن، ترجمه نشده بود و ترجمه شد ـ، تغيير خاصى در آنها صورت نگرفته است. ضمنا اسناد نقل ها و روايات تاريخى، از سوى خود مترجمان، حذف شده است.

۳. گاه براى روشن شدن يك نكته يا توضيح در باره شخصى، ناگزير از افزودن نكته اى يا نام كسى در متن شده ايم كه افزوده ها، در بين دو كروشه (قلاّب) آمده اند.

۴. از آن جا كه در اين منابع، نام ائمه عليهم السلام بخصوص امام حسين عليه السلام به فراوانى تكرار شده است، گاه از تكرار عبارت هاى تعظيم و تكريم، خوددارى شده است.

۵. به منظور تسهیل دسترسی خواننده به منبع اصلی (در آدرس یابی)، شماره جلد و صفحه منابع اصلی، در کنار صفحات درج گردیده و نقطه شروع هر صفحه نیز با توپ سیاه، نشان داده شده است.