فرق بین عدالت و احسان

عدالت - همان طور که گفتیم - آن است که هر چیزی در جای خود قرار گیرد; چنانکه علی (علیه السلام) فرمود: «عدالت، هر چیزی را در جای خود قرار دادن است .» و نیز فرمود: «العدل نظام الامور»  عدالت مایه نظم و تنظیم و برنامه‌ریزی امور است ولی احسان، به معنی تفضل و نیکی، افزون بر عدالت است .
به عنوان مثال، هرگاه جمعی در اتوبوسی نشسته‌اند و هر کسی براساس برنامه و نظم در صندلی خود قرار گرفته و دیگر جای خالی نیست، در این هنگام پیرمردی وارد اتوبوس می‌شود و برای او جا نیست، در اینجا هر کسی در جای خود براساس عدالت نشسته; ولی یک نفر از روی احسان برمی‌خیزد و جای خود را به آن پیرمرد می‌دهد; بنابراین احسان در موارد حساس لازم است، وگرنه افراد ناتوان به زحمت می‌افتند .
مثال دیگر: در سازمان بدن انسان، دو اصل عدالت و احسان حکومت می‌کند که هر کدام در جای خود لازم است . در حالت عادی، تمام دستگاه‌های بدن، نسبت‌به یکدیگر، خدمت متقابل دارند و هر عضوی برای کل بدن، کار می‌کند و از خدمات اعضای دیگر نیز، بهره‌مند است . این همان اصل عدالت است; ولی گاه عضوی مجروح می‌شود و توان متقابل را از دست می‌دهد، آیا ممکن است‌بقیه اعضا، دست از حمایت آن عضو مجروح بردارند؟ قطعا نه! این، همان احسان است . در جامعه، برای سالم سازی، باید این دو حالت، حاکم باشد; وگرنه، آن جامعه، جامعه سالمی نیست . بنابراین، احسان یک نوع محبت و ابراز دوستی افزون بر عدالت است، چنانکه علی (علیه السلام) فرمود: «الاحسان محبة‌» احسان یک نوع محبت کردن و ابراز دوستی است .
آری، گاهی دشمن غداری، به جامعه‌ای حمله کرده و به قتل و غارت می‌پردازد، یا حوادث ناگواری چون بیماری، سیل و زلزله و طوفان، بسیاری را بی‌خانمان می‌سازد; در این گونه موارد، اصل عدالت‌با همه قدرت و تاثیر عمیقش به تنهایی کارساز نیست . باید احسان نیک اندیشان و دست لطف و کرم آنها به یاری مردم مصیبت زده بشتابد و نابسامانی‌های آنها را، سامان بخشد; وگرنه شیرازه جامعه از هم پاشیده شده و آثار شوم آن بر همه جامعه، سایه می‌افکند و گاهی موجب هرج و مرج در ابعاد مختلف می‌شود .
با این توضیح به زندگی درخشان علی (علیه السلام) در رابطه با دو اصل عدالت و احسان مروری می‌کنیم، که به راستی اعجاب آور و تحسین‌برانگیز بوده و درس‌های بزرگ زندگی درخشان اجتماعی را به ما می‌آموزد .