پوشش نداشتن زنان جاهلی
پوشش نداشتن زنان جاهلی
به رغم گزارشهای حاکی از حجاب زنان عرب در دورهی جاهلیت، شواهد دیگری نیز بیانگر پوشش نداشتن آنها است.
1. قرآن:
قرآن وضعیت زنان را قبل از اسلام و در دورهی جاهلیت در مواردی یادآوری میکند از جمله:
1. زمانی که به زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمان میدهد که در خانه بمانند، به آنان چنین خطاب میکند: «وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى »خود را مانند جاهلیت نخستین زینت نکنید.»
از آیهی مذکور و معانی متعددی که برای واژهی «تبرجن» در تفاسیر و کتب لغت بیان شده است، میتوان چنین نتیجه گرفت که در جاهلیت، زنان برخی از زیباییهای بدن را که پوشیدن آن در اسلام واجب شد، آشکار مینمودند.
2. خداوند خطاب به زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و زنان مؤمن چنین میفرماید: «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ …؛ «ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو جلبابها (روسریهای بلند) خود را بر خویش فرو افکنند».
غرض اصلی خداوند در این آیه تغییر پوششی بوده است که قبل از نزول آیه وجود داشته است. از ام سلمه روایتی دربارهی این آیه وارد شده که میگوید: من برتر از زنان انصار ندیدم؛ همین که آیات سورهی نور نازل شد، یک نفر از آنها دیده نشد که مانند سابق بیرون بیاید. سر خود را با روسریهای مشکی میپوشیدند، گویی که کلاغ روی سرشان نشسته بود.
می توان چنین نتیجه گرفت که قبلاً زنان عرب پوشش چندانی نداشتند و اعضایی از بدنشان پوشیده نبوده است.
دیدگاه جاحظ دربارهی پوشش زنان جاهلی:
جاحظ در این باره میگوید: «میان زنان و مردان عرب حجاب نبود و به نگاه اتفاقی و پنهانی خرسند نبودند؛ بلکه زن و مرد سخن میگفتند و شب نشینی میکردند و دو به دو کنار هم مینشستند و با هم بودند. مردی که خیلی به این گونه روابط علاقه داشت، «زِیر» - به معنای بسیار ملاقات کنندهی زنان – مینامیدند. این ملاقات نیز درجلوی چشم بزرگ ترها و شوهران بود. آنان را منع نمیکردند. وی سپس داستان جمیل و بثینه و عشق آن دو به یکدیگر و روابط، آنها را با هم (با آنکه بثینه شوهر داشت) بیان میکند و اضافه می کند: «بدین گونه همواره زنان و مردان عرب در جاهلیت و اسلام گفت و شنود داشته اند، تا اینکه حکم حجاب بر زنان پیامبر و مخصوص ایشان نازل شد».
- کنار گذاشتن پوشش در موارد خاص:
بسیاری از اشعار دورهی جاهلیت در شرایط خاصی زنان را بدون پوشش سر و صورت و در برخی موارد برهنه توصیف کرده اند.
عزاداری:
چنان که گذشت، ربیع بن زیاد عبسی زنان را این گونه توصیف میکند که در ماتم و اندوه مالک بدون پوشش و با سیلی زدن بر صورت بر مصیبت او نوحه سرایی میکنند. «هر کس که به کشته شدن مالک خشنود است، در روز نزد زنان قبیله ما بیاید. و زنان را میبیند که چگونه با کمال حسرت ناله میکنند و در سحرها بر صورت خود لطمه میزنند. این زنانی که قبلاً صورت خود را میپوشانیدند، امروز چهرههای خود را برای دیگران آشکار میکنند. زنان آزاد صورت خود را برای شخصی میخراشند که نرم خوی و خوش خبر باشد».
ترس از اسارت:
در زمان جنگ برخی زنان وقتی از شکست و عقب نشینی قوم خود مطمئن میشدند، از ترس اسارت حجاب را کنار میگذاشتند و خود را شبیه به کنیزان میکردند تا بتوانند فرار کنند و اسیر دشمن نشوند.
طرفه، زنان بی حجابی را که قصد داشتند از دشمن فرار کنند، چنین توصیف میکند:
سائلوا عنّا الّذی یعرفنا *** بقوانا یوم تحلاق اللمِّم
یوم تبدی البیضُ عن أسوُقها *** و تَلُف الخیل اعراجَ النَّعَم
سَبرةبن عمروالفقعسی در بیان عیبهای قبیلهی بنی نهشل میگوید که زنان آنها خود را از ترس اسارت شبیه کنیزان و برهنه میکنند:
و نسوتکم فی الرّوع بادٍ وجوهها *** یُخَلنَ إماء و الإماء حرائر
أعَیّرَّتنا البانها و لحومها *** وذلک عارٌ یا ابن رَیطَه ظاهر
هنگام طواف کعبه:
در آن دورهی تاریخی، افرادی که از قبایل دور و نزدیک برای زیارت خانهی خدا میآمدند، سه گروه بودند: 1- قبایلی که خانهی خدا را عریان میکردند که به آنها حِلّه گفته میشد. 2. افرادی که با لباس طواف میکردند که به حمس معروف بودند. 3. قبایلی که مخلوطی از این دو گروه بودند که طلس نام داشتند.
چنان که گذشت، گروه حلّه در آوردن لباس را در زمان طواف بر خود واجب میدانستند. آنها، معتقد بودند با درآوردن لباس، گناه از بین میرود. آنها اعتقاد داشتند که نباید خدا را با لباسهایی که در آنها گناه انجام داده اند، عبادت کنند، بلکه با درآوردن لباسهایی که در آن خدا را معصیت کرده اند، با طهارت خدا را عبادت کرده اند.
این قاعدهی عمومی در میان قبایل حلّه بود که کسی جرئت مخالفت با آن را نداشت. زنان نیز از این عموم مستثنی نبودند و آنها هم درحالی که خود را برهنه میکردند، طواف میکردند.
قرطبی و طبرسی نیز در شأن نزول آیهی 31 سورهی اعراف آورده اند: «یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ؛ ای فرزندان آدم، هنگام داخل شدن به مسجد، لباس دربرگیرید».
«مشرکان، کعبه را برهنه طواف میکردند. مردان در روز و زنان در شب. پس برهنه طواف کردن حرام شد و این آیه نازل شد».
مؤید این سخن گزارشی است که جاحظ دربارهی صباعه، همسر عبدالله بن جدعل نقل میکند که وقتی صباعه خواست از همسرش طلاق بگیرد و با شخص دیگری ازدواج کند، عبدالله برای ازدواج او با دیگری شرط کرد که باید صد شتر قربانی کند و نیز پارچهای به فاصلهی دو کوه ابوقیس و قُعَیقان ببافد و همچنین کعبه را برهنه طواف کند. او پذیرفت. جاحظ از قول مطلب بن ابی وداعه نقل میکند: «من پسربچهای بودم، آن زن را دیدم که برهنه طواف میکرد. وقتی پشت میکرد، دنبالش میرفتم و وقتی پیش میآمد، او را استقبال میکردم. از او قشنگتر مخلوقی ندیدم».
ج- عوامل مؤثر در بررسی حجاب زنان اهلی
استنباط دقیق و صحیحی از واقعیت پوشش زنان جاهلی نمیتوان بیان کرد، ولی بهتر است برای تبیین مسئله به نکاتی توجه کرد.
نوع پوشش:
زنان عرب تبار از لباسهای متنوعی برای پوشش استفاده میکردند؛ از جمله معروفترین آنها عبارت اند از:
1. خمار:
قطعهای جامهی نادوخته بود، همانند روسری و مقنعه امروزی، که در آن زمان زنان برای پوشش سر از آن استفاده میکردند.
2. جلباب:
جامهی وسیعی بود که از چارقد بزرگتر و از عبا کوچکتر بود که زن به وسیلهی آن، سر و سینهاش را میپوشاند و در هنگام خروج از منزل، از این پوشش استفاده میکردند.
3. نقاب:
روبندی است که با آن صورت را میپوشاندند که انواع متفاوتی داشت.
معروف بودن این پوششها و فرهنگ بودن آن در بین زنان عرب نشان دهندهی پوشیده بودن آنها است.
طبقات اجتماعی:
چنان که قبلاً بیان شد، جامعهی اهالی از گروههای مختلفی همچون طبقهی اصیل، موالی، بردگان، فقرا و ثروتمندان متشکل بودند. در چنین جامعه ای، زنان طبقهی بالا و اشراف به راحتی و بدون قید و بند با مردان در ارتباط بودند؛ جاحظ در این باره میگوید: زنان طبقهی بالای عرب برای گفتگو با مردان مینشستند و مجلس برگزار میکردند.
در چنین جامعه ای، پوشش زنان طبقه بالا و اشراف با زنان فقیر و کنیز متفاوت بود و استفاده از نقاب، نوعی لباس تجمل مخصوص زنان اشراف و آزاد به حساب میآمد. آنها همچنین از لباسهای دیگری همچون جلباب نیز استفاده میکردند که نشان دهندهی طبقهی بالای اجتماعی و مرفه بودن آنها بود. در مقابل، زنان فقیر و کنیز از کمترین لباس برای پوشش خود استفاده میکردند و صورت آنها باز بود و چه بسا سر را نیز نمیپوشاندند که این پستی و پایین بودن سطح فرهنگ و ابتذال آنها را نشان میداد. قبلاً گفته شد که در جنگها نیز در زمان شکست از دشمن، زنان برای مصون ماندن از اسارت، پوشش خود را برمی داشتند تا خود را شبیه کنیزان بکنند.
به هر حال، به طور کلی میتوان گفت که پوشش زنان عرب یکی از ارزشهای آن جامعه به شمار میآمد، چنانچه شنفری در وصف زنش یکی از خصوصیات او را پوشش او برمی شمارد یا هندبن صعصعه به حجاب خود افتخار میکند که خمار را جز نزد چهار نفر باز نکرد. یا سبرةبن عمرو در بیان عیوب قبیلهی بنی نفش، شباهت زنان آنها را به کنیزان و برداشتن پوشش را از عیوب آنها برمی شمارد. ولی این بدان معنا نیست که همهی قشرهای جامعه پوشش کافی داشتند و همهی اعضا خود را میپوشانیدند بلکه عموم جامعه با توجه به پوششی که داشتند، از خمار و جلباب استفاده میکردند و در عین حال قسمتی از مو و اعضای بدن خود را نیز آشکار میکردند.
همچنین برهنه بودن آنها در طواف را نیز به حساب بی حجابی آنها نمیتوان گذاشت؛ زیرا این حکم کلی در میان زنان و مردان گروه حلّه بود که در هنگام طواف به قصد و نیت عبادی و در مواقع خاص صورت می گرفت، یا برکناری پوشش در هنگام شکست را نیز نمیتوان دلیل بر پوشش نداشتن آنها دانست؛ زیرا اسارت و عواقب شومی که در پی آن میآمد، بدتر از بی حجابی آنها بود.