آرزو یعنی اشتها، قوت جذب ملایم.[1] انسان با آرزو همزاد است و با آرزو زندگی می­کند. شب هنگام به امید و آرزوی روزی سرشار از سعادت و موفقیت به بستر می­رود و صبح به امید طلوع دوباره خورشید و روزی توأم با سعادت از خواب بر می­خیزد. انسان نمی­تواند از امید و آرزو و خواسته جدا باشد. آن چه ناپسند است و در آیات و روایات گوناگون ما را از آن نهی کرده­اند، داشتن آرزوی طولانی است؛ یعنی آرزوهایی که متناسب با میزان توانایی و استعداد و در محدوده قدرت ما و حتی عمر کوتاه ما نمی­باشد. چیزی که نکوهش شده «طول امل» یعنی آرزوهای غیر معقول و غیرمنطقی و دور از دسترس است که معمولا جز غم و غصه و حسرت و غلطیدن به ورطه گمراهی و دور شدن از حدود شرع و چارچوب دین ثمری ندارد.

اقسام آرزو :
علمای اخلاق آرزو را بر دو قسم تقسیم می­کنند:
1- آرزوهای صادق، مثبت و سازنده كه همچون آب حیات، وجود آدمی را سیراب و پرثمر ‌ساخته و نشاط و معنویت انسان را بیشتر می­کنند.

2- آرزوهای كاذب و دور و دراز، و به تعبیر دیگر طول امل که از مهم‌ترین رذایل اخلاقی بوده و انسان را از خدا دور ‌ساخته و به انواع گناهان آلوده می‌كنند. این آرزوها همچون سراب در بیابان زندگی ظاهر می‌شوند و هر لحظه انسان را تشنه‌تر می‌سازند تا از شدت تشنگی هلاك سازند.
البته اصل آرزو و امید نه تنها مذموم و نكوهیده نیست، بلكه نقش بسیار مهمی در حركت چرخ‌های زندگی و پیشرفت در جنبه‌های مادی و معنوی بشر دارد. همان‌گونه كه در حدیث معروف نبوی آمده است:
« الْأَمَلُ رَحْمَةٌ لِأُمَّتِی وَ لَوْ لَا الْأَمَلُ مَا رَضَعَتْ وَالِدَةٌ وَلَدَهَا وَ لَا غَرَسَ غَارِسٌ شَجَرا» [2]

«امید و آرزو، برای امت من رحمت است و اگر امید و آروز نبود هیچ مادری فرزندش را شیر نمی‌داد و هیچ باغبانی نهالی نمی‌كاشت».

اقسام آرزو از نظر قرآن:
1- آرزوهای پسندیده‌: امید و آرزوی پسندیده‌، دل بستن به آینده‌ای است که دسترسی به آن معقول است و با تلاش می‌توان به آن رسیده و این یک امر فطری است‌.
« فَمَن کَان‌َ یَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّه‌ِ فَلْیَعْمَل‌ْ عَمَلاً صَـَـلِحًا وَ لاَ یُشْرِکْ بِعِبَادَة‌ِ رَبِّه‌ِ أَحَدَا» [3]

پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد، و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند!
در این صورت بدون شک‌، امید و آرزو عامل حرکت چرخ‌های زندگی انسان‌ها است‌ که حتی اگر یک روز از دل‌های مردم جهان برداشته شود نظام زندگی به هم می‌ریزد و کمتر کسی دلیلی بر فعالیت و تلاش و جنب و جوش خود پیدا می‌کند.
آرزوهای پسندیده شاخص‌هایی دارد. مثل واقعی بودن‌، قابل تحقق بودن‌، عاقلانه و منطقی بودن‌، مشروع بودن‌، در بردارنده سعادت و کمال نهایی انسان بودن و… .

2- آرزوهای ناپسند: آرزوهای ناپسند به دل­‌بستگی‌هایی گفته می‌شود که بیشتر ذهنی‌، غیرمعقول‌، کودکانه و دسترسی به آن‌ها بسیار بعید است‌.
آرزو اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوی دور و دراز درآید، بدترین عامل انحراف و بدبختی است‌ و درست همانند آب باران است که اگر از حد گذشت مایه غرق شدن و نابودی خواهد شد. این آرزوی کشنده همان است که قرآن کریم می‌فرماید:
«رُبَمَا یوَدُّ الَّذِینَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِمِینَ * ذَرْهُمْ یأْكُلُوا وَیتَمَتَّعُوا وَیلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یعْلَمُونَ» [4]

کافران (هنگامی که آثار شوم اعمال را ببینند) چه بسا آرزو می‌کنند مسلمان بودند! بگذار آن‌ها بخورند و بهره گیرند و آرزوها آنان را غافل می‌سازد ولی به زودی خواهند فهمید.
شاخص‌های آرزوهای ناپسند درست ضد شاخص‌های آرزوهای پسندیده است‌. بعلاوه این­که آرزوهای ناپسند آثاری هم­چون غفلت از یاد خدا، بازداشتن از حقایق‌، فراموشی از مرگ و قیامت‌، به بطالت گذراندن عمر، اضطراب و تشویش خاطر و… دارد.[5]
امیر مؤمنان(ع) می فرماید:
« مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ » [6]

هر کس آرزویش را طولانی کند عملش را زشت و ناپسند می­گرداند. چون اگر انسان در زندگی بلند پرواز بود و خواسته ای بالاتر از حد امکانات و توانایی خود داشت و اصرار بر رسیدن به آن به هر قیمت و از هر راهی داشت، مجبور است همه حریم­ها را بشکند و به هر وسیله­ای متوسل گردد تا به خواسته خود برسد و طبیعی است که چنین انسانی نمی­تواند در چارچوب شرع و دین و عقل حرکت کند و اعمالش از حکم دین و عقل پیروی نمی­کند، در نتیجه اعمالش زشت و ناپسند و ناگوار می­گردد.

اسباب آرزوهای دراز
1- جهل و بی‌خبری: جهل انسان نسبت به دنیا، قدرت و لطف خدا، آخرت و نعمت‌های بی‌پایان آن و همچنین نسبت به وضع خویش و عدم توجه به این حقیقت كه هر لحظه ممكن است پایان عمر او فرا رسد، او را به وادی آرزوهای دراز می‌كشاند. امام علی علیه‌السلام می‌فرماید:
«اتَّقُوا خِدَاعَ الْآمَالِ فَكَمْ مِنْ مُؤَمِّلِ یوْمٍ لَمْ یدْرِكْهُ وَ بَانِی بِنَاءٍ لَمْ یسْكُنْهُ وَ جَامِعِ مَالٍ لَمْ یأْكُلْهُ »[7]

از فریب آرزوها بپرهیزید. چه بسیار كسانی كه آرزو داشتند روزی را (در آغوش ناز و نعمت بگذارنند) و هرگز به آن نرسیدند. چه بسیار كسانی كه خانه و قصری ساختند ولی هرگز در آن ساكن نشدند و چه بسیار كسانی كه اموال زیادی اندوختند ولی هرگز از آن نخوردند.

2- حب دنیا: هنگامی كه دلبستگی‌ نسبت به ظواهر دنیا جای «زهد» را گرفت و انسان در زرق و برق دنیا غرق شد كم‌كم‌ از خدا غافل می‌شود و زشتی‌ها در نظرش به صورت زیبایی جلوه می­کند و او را گرفتار آرزوهای دور و دراز می‌سازد، لذا حق را به دست فراموشی سپرده و به آن پشت می­كند.

آثار و پیامدهای طول امل
1- ارتكاب گناه:
رسیدن به آرزوهای دراز معمولاً از طریق مشروع غیرممكن است، بنابراین گرفتاران این رذیله اخلاقی خود را ناگزیر می­بینند كه در كسب درآمدها چشم بر هم نهند و حلال و حرام را شناسایی نكنند و از غصب حقوق دیگران، خوردن اموال یتیمان، كم‌فروشی، رباخواری، رشوه‌ و مانند این امور ترسی نداشته باشند. در روایت آمده است:
« مَنْ طَالَ أَمَلُهُ سَاءَ عَمَلُه‏» [8]و « مَنْ قَصُرَ أَمَلُهُ حَسُنَ عَمَلُه‏» [9]

«كسی كه آرزویش دراز باشد عملش بد می‌شود و كسی كه آرزویش كوتاه باشد عملش نیك خواهد بود.»

2- قساوت قلب:
طول امل انسان را از خدا غافل می‌كند و به دنیا حریص می‌سازد و آخرت او را به دست فراموشی می‌سپارد و اینها همه اسباب سنگدلی و قساوت است. به همین دلیل در حدیثی آمده است كه خداوند به موسی علیه‌السلام فرمود:
« یا مُوسَى لَا تُطَوِّلْ فِی الدُّنْیا أَمَلَكَ فَیقْسُوَ قَلْبُكَ وَ الْقَاسِی الْقَلْبِ مِنِّی بَعِیدٌ » [10]

«ای موسی! آرزوی خود را در دنیا طولانی نكن كه قسی­القلب خواهی شد و قسی­القلب از من دور است.»

3- فراموشی مرگ و آخرت:
این اثر به خوبی در زندگی آنها كه گرفتار این رذیله اخلاقی هستند نمایان است؛ هرگز نه سخنی از مرگ بر زبان می‌رانند و نه در فكر آخرتند بلكه دائماً در گرداب غفلت غوطه‌ ورند. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
«طُولُ الْأَمَلِ ینْسِی الْآخِرَة » [11]

آرزوی طولانی، آخرت را از یاد می­برد.

4- داشتن زندگی پر رنج و محرومیت از نعمت‌ها:
هر قدر آرزوها طولانی­تر باشد تهیه مقدمات بیشتری را می‌طلبد. همچنین صرفه‌جویی بیشتری برای حفظ اموال و ثروت‌ها جهت رسیدن به آن آرزوهای دور و دراز لازم است و نتیجه این­دو، یك زندگی توأم با درد و رنج و سخت‌گیری و بخل بر خود و خانواده و توأم با تلاش شبانه‌روزی بی‌رویه خواهد بود و انسان را از بهره‌گیری از نعمت‌های الهی محروم می‌سازد. امیرمؤمنان علی(ع) در این مورد می فرماید:
« مَنْ كَثُرَ مُنَاهُ كَثُرَ عَنَاؤُه‏» [12]

کسی که آرزوهایش زیاد باشد، تعب و رنج او فزونی خواهد یافت‏.

5- داشتن زندگی ذلت‌بار:
صاحبان آرزوهای دراز ناچارند شخصیت انسانی خود را درهم شكنند و برای رسیدن به مقصود خیالی در برابر هر كسی خضوع كنند و دست التماس به سوی این و آن دراز نمایند و به زندگی ذلت‌بار تن دهند. امیرمؤمنان علی(ع) در این مورد می فرماید:
« ذُلُّ الرِّجَالِ فِی خَیبَةِ الْآمَال‏ » [13]

خواری مردان در ناکامی آرزوهاست‏.

6- محروم بودن از درك حقایق:
آرزوهای دراز همچون سرابی است كه تشنگان را در بیابان زندگی به دنبال خود می‌كشانند و چهره‌ واقعیت‌ها را به گونه‌ای دروغین نشان می‌دهند و انسان به خاطر آنها درك نمی‌كند كجاست و به كجا می‌رود؟ وظیفه‌اش در برابر این سرنوشت چیست؟ حضرت علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
« الْأَمَانِی تُعْمِی عُیونَ الْبَصَائِر » [14]

آرزوهای دراز دیدگان بصیرت را نابینا می‌كند. كسی می‌تواند چهره زیبای حقیقت را آن­گونه که هست ببیند و به سرچشمه زلال معرفت برسد كه دیده عقل خود را با حجاب آرزوها نپوشاند.

7- كفران نعمت‌:
آرزوهای دراز، انسان را به آن‌چه ندارد و شاید هرگز به­آن نمی‌رسد دلبند می‌سازد. به همین دلیل آن‌چه از نعمت‌های الهی در دست دارد كوچك می‌شمارد و نسبت به آنها بی‌اعتنا می‌شود و این كفران نعمت، پیامدهای شومی در دنیا و آخرت برای او دارد. امیرمؤمنان علی(ع) در این مورد می فرماید:
« تَجَنَّبُوا الْمُنَى فَإِنَّهَا تَذْهَبُ بِبَهْجَةِ نِعَمِ اللَّهِ عِنْدَكُمْ وَ تُلْزِمُ اسْتِصْغَارَهَا لَدَیكُمْ وَ عَلَى قِلَّةِ الشُّكْرِ مِنْكُم‏» [15]

از آرزوهای دراز بپرهیزید که زیبایی نعمت‏های الهی را از نظر شما می‏برد و آنها را نزد شما کوچک می‏کند و به کمی شکر(و کفران نعمت) از سوی شما منتهی می‏شود!

درمان طول امل
1- توجه به آخرت و یاد مرگ .
2- انسان خود را بشناسد و بداند موجودی آسیب‌پذیر است كه فاصله میان مرگ و زندگی او بسیار كم است.
3- توجه به بی‌اعتباری دنیا و كم‌كردن علاقه به آن.
4- مطالعه پیرامون پیامدهای بسیار شوم‌ آرزوهای دراز.
5- واقع­بین بودن و برنامه‌ریزی كردن بر طبق واقعیت‌ها، امكانات و استعدادها نه براساس خیالات و آرزوها.

[1] - دهخدا علی اكبر؛ فرهنگ دهخدا، تهران، چاپخانه مجلس، سال 1325 ش، ج 1، ص71 .
[2] - مجلسی محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار ، تهران ، دارالكتاب اسلامیه ، 1364 ، نوبت دوم، ج 7، ص‏173.
[3] - کهف/110

[4] - حجر/2و3
[5] - مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه‌، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1382، چاپ بیست و یکم، ج 17، ص242 و 244و همان‌، ج11، ص129،
[6] - - سید رضی؛ نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم ، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، بهار 84 ، نوبت 26، حکمت 36.
[7] - - عبد الواحد، آمدی؛ تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم،ص 313
[8] - همان.
[9] - همان.
[10] - كلینی، محمدبن یعقوب؛ اصول من الكافی، علی اکبر غفاری، بیروت، دارالتعارف،1401، چاپ چهارم، ج‏2 ص 329
[11] - همان، ج‏1، ص 44.
[12] - - عبد الواحد، آمدی؛ تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378،چاپ دوم،ص314
[13] - همان.
[14] - همان، ص65.
[15] - همان، ص 314