3. مراقبه و محاسبه

مراقبه هميشگي،يکي از شرايط تهذيب نفس است. انساني که در آرزوي پاکي و طهارت است بايد که رفتار و کردارش را از صافي مراقبت بگذراند.مبادا که برخلاف دستور مولايش، کاري از او سرزده باشد.قرآن کريم، مومنين را پس از دعوت به تقوا،به مراقبت نيز فرا خوانده و مي فرمايد: «و لتنظرنفس ما قدّمت لغد» ببينيد براي فرداي خويش (آخرت) چه چيز مهيا مي کنيد.
بعد ازمراقبت،هرازچند گاهي،نيازبه جمع بندي و محاسبه است تا پيشرفت و ترقي و يا خداي نکرده،پسرفت و تنزل،معلوم شود. حضرت امام (ره) دراين باره مي فرمايد:
از اموري که لازم است از براي مجاهد، مشارطه و مراقبه و محاسبه است.«مشارطه» آن است که در اول روز، مثلاً با خود شرط کند که امروز برخلاف فرموده خداوند تبارک و تعالي رفتارنکند و اين مطلب را تصميم بگيرد…و پس از اين مشارطه،بايد وارد «مراقبه» شوي.و آن چنان است که در تمام مدت شرط،متوجه عمل به آن باشي.و خود را ملزم بداني به عمل کردن به آن…و به همين حال باشي تا شب که موقع «محاسبه» است و آن عبارت است از اين که:حساب نفس را بکشي در اين شرايطي که با خداي خود کردي که آيا بجا آورد و با ولي نعمت خود دراين معامله جزيي،خيانت نکردي؟ اگر درست وفا کردي،شکر خدا کن… و اگر خداي نخواسته، در وقت محاسبه ديدي سستي و فتوري شده در شرطي که کردي،ازخداي تعالي معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قيام کني. 
محاسبه نفس در پاک شدن قلب انسان بسيار مفيد است،ازاين رو امام خميني مي فرمايد:
اگر در شب و روز چند دقيقه اي به حسب اقبال قلب و توجه آن-يعني به مقداري که قلب حاضر است –نفس را محاسبه کند در تحصيل نورايمان و ازآن مطالبه نورايمان کند، و آثارايمان را از آن جست و جو کند، خيلي زودتر به نتيجه مي رسد،ان شاء الله 
ايشان درباره درمان ريا مي فرمايد:مدتي مواظبت کن از قلب خود و اعمال و رفتار و حرکات و سکنات خود را درتحت مداقّه آورده و خفاياي قلب را تفتيش کن و حساب شديد از او بکش؛مثل اين که اهل دنيا از يک نفر شريک حساب مي کشند. هر عملي را که شبهه ريا و سالوسي دراو است ترک کن؛گرچه عمل خيلي شريفي باشد. 
و يا در درمان نفاق مي فرمايند:
انسان مدتي با کمال دقت مواظبت کند از حرکات و سکنات خود و کاملاً مداقّه در اعمال خويش کند و برخلاف خواهش و آرزوي نفس اقدام کند و مجاهده نمايد و اعمال و اقوال خود را در ظاهر و باطن، خوب کند و تظاهرات و تدليسات را عملاً کنار گذارد. 
براي حسد نيز همين مراقبت و محاسبت لازم است. ما بايد افکار و اعمال و گفتار خود را نسبت به کساني که نعمت هاي شان، آزارمان مي دهد،زيرنظر داشته باشيم. نکند که حسادت درون،درگوشه و کنايه زدن هاي گفتاري و رفتاري نمود پيدا کند.