آثار اجتماعی صله ارحام
صله رحم، علاوه بر آثار فردی اعم از دنیوی و اخروی دارای پی‏آمدهای اجتماعی خاصی نیز هست که جایگاه این عمل عبادی را در عرصه اجتماع نمایان می‏سازد و در جهت شکوفایی جامعه نقش مؤثری ایفا می‏کند. اکنون به فراخور مجال این نوشتار به آنها اشاره می‏کنیم.
1. هم‏بستگی اجتماعی
جامعه‏شناسان معتقدند که هم‏بستگی اجتماعی معلول پدیده‏ای به نام هم‏بستگی گروهی است و هم‏بستگی گروهی به معنای آن است که «افراد گروه در قالب گروهی که هستند، وحدت خود را حفظ کنند و با عناصر وحدت‏بخش مثل: مذهب، فرهنگ، عاطفه، میهن و خویشاوندی، هم‏نوایی یابند».
پس اگر افراد در قالب گروه‏های کوچک فامیلی دارای تفاهم و توافق باشند و به یکدیگر یاری رسانند، در اجتماع نیز اثرگذار خواهند بود و به نوعی انسجام اجتماعی ایجاد می‏کنند. چنین انسجامی مایه حیات، رشد و بالندگی جامعه و در نهایت، عمران و آبادانی آن می‏گردد. پیوندها و گروه‏های خویشاوندی از آنجا که مبتنی بر کشش‏های طبیعی و تمایلات فطری و انگیزه کافی افراد برای حضور در آنهاست، مورد تأکید اسلام قرار گرفته است تا نقطه شروع اصلاح نظام اجتماعی باشد. چه بسا حکمت حدیث رسول اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز که صله رحم را مایه عمران و آبادی سرزمین‏ها دانسته‏اند، همین باشد: «ان الصدقة و صلة الرحم تعمران الدّیار».
این انسجام اجتماعی و وحدت، منافع و امنیت ملی را به همراه می‏سازد و مایه اندوهگین شدن و سلب طمع دشمنان می‏گردد؛ چنان‏که امیر مؤمنان علی علیه‏السلام می‏فرماید: «صلة الرحم توجب المحبّه و تُکبتُ العَدوّ؛ صله رحم دوستی می‏آورد و دشمن را رسوا می‏سازد».
2. نظارت اجتماعی
از منظر جامعه‏شناسی، برقراری ارتباطات متنوع اجتماعی و مشارکت فعال در عرصه‏های مختلف زندگی اجتماعی، مهم‏ترین منبع جامعه‏پذیری و کنترل اجتماعی به شمار می‏رود که فرآیند جامعه‏پذیری در خانواده، مدرسه، گروه همسالان، کانون‏های مذهبی، محیط اجتماعی و مانند آن صورت می‏گیرد. برقراری روابط منسجم، رواج تعامل‏های دو جانبه، در هم آمیختگی منافع و مصالح مشترک، تلاش جهت رفع حاجت‏های مادی و معنوی دیگران و… به‏عنوان مهم‏ترین زمینه‏ها و آثار صله رحم، نتایج متعددی از جمله نظارت اجتماعی را به همراه خواهد داشت. شبکه خویشاوندی به عنوان یک جامعه کوچک به طور مستقیم و غیر مستقیم ناظر بر رفتار یکدیگرند. دستور اسلام برای برقراری روابط مستحکم نیز زمینه را برای چنین نظارتی فراهم می‏سازد. به همین دلیل، پیامبر برای بیان احکام اسلام و اجرای آن مأمور می‏شود از خویشان خود آغاز کند: «وَ أَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ؛ ای پیامبر، خویشاوندان نزدیکت را بیم ده»(شعرا: 214) و از این‏روست که امام صادق علیه‏السلام نیکی و صله رحم را مایه امنیت از گناه و آسان‏سازی حساب روز قیامت می‏شمارد.
3. افزایش جمعیت
در خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام آمده است که خداوند، صله رحم را برای زیاد شدن نفوس واجب کرده است: «فرض اللّه صلة الارحام منماةً للعدد». احترام قرآن و روایات به خانواده از آن‏روست که روابط مستحکم خانوادگی و فضای محبت‏آمیز و عاطفی حاکم بر آن، میل به همکاری و حیات را در انسان افزون می‏سازد. بر عکس: ستم فرزندان به والدین و یکدیگر، خود رأی بودن و منفعت‏پرستی، همکاری نکردن و مانع تراشی بر سر راه یکدیگر، میل طبیعی به تولید و تربیت فرزند را از بین می‏برد و در دراز مدت، به انقطاع نسل می‏انجامد. همین مسئله مفاسد اخلاقی و اجتماعی فراوانی را گریبان‏گیر جامعه می‏سازد.
کاهش چشم‏گیر جمعیت در برخی کشورهای اروپایی که که کارگزارانشان را به در پیش گرفتن تدبیری برای تشکیل کانون خانواده از سوی جوانان وادار کرده است، سست بودن بنیان خانواده‏ها و بحران‏های اخلاقی و اجتماعی و فرهنگی حاصل از آن، به دلیل عمل نکردن به دستورهای صحیح دینی است.
4. فقرزدایی
اگر جنبش فقر زدایی از روابط خویشاوندی آغاز شود و صله ارحام فقط در محدوده سلام کردن متوقف نشود و به مرحله همیاری و رفع گرفتاری خویشان ارتقا یابد و این فرهنگ اسلامی عمومیت یابد، به یقین، فقر ریشه‏کن خواهد شد. اینکه قرآن، خویشاوندان را در صدقه و انفاق بر دیگران مقدم می‏دارد، در راستای تحکیم همین بنیان است. امام سجاد علیه‏السلام در این زمینه می‏فرماید:
بر تو باد به نیکی کردن، صدقه دادن پنهان و صله رحم. به درستی که آنها عمر را زیاد می‏کنند و فقر را می‏زدایند.
5. تأمین نیاز وابستگی به گروه
این نیاز از جمله نیازهایی است که در هر مرحله از رشد در انسان وجود دارد و انسان به نوعی در پی تأمین آن است. وابستگی و ارتباط با گروه تنها برای تأمین نیازهای مادی نیست، بلکه فرد، خود را به وسیله گروه می‏شناسد و از این طریق به ویژگی‏های اخلاقی و توان‏مندی‏های خود پی می‏برد.
افزون بر آن، گروه سبب تحکیم شخصیت فرد می‏گردد و پذیرفته شدن از طرف گروه، موقعیت اجتماعی فرد و میزان موفقیت او را مشخص می‏سازد. همچنین فرد شیوه برخورد با دیگران، رعایت مصالح دیگران، تحمل افکار مختلف و اعتماد به نفس را در گروه می‏آموزد و در نهایت، موقعیت اجتماعی خویش را استوار می‏سازد.
افراد و خویشاوندان انسان در حکم یک گروه منسجم اجتماعی‏اند که هر فردی در سایه تعلق به آن می‏تواند به تأمین این نیاز بپردازد. بسیاری از بحران‏های اخلاقی و شخصیتی که در نسل جوان صورت گرفته است، و به صورت اعتیاد، فرار از خانه، خودکشی و… پدیدار می‏شود، نتیجه طرد شدن فرد از سوی خانواده و دوستان بوده است. یکی از راهکارهای پیشگیری از این معضل، تقویت احساس تعلق به گروه و رواج مهرورزی میان خانواده و خویشاوندان است. پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «صله رحم باعث زیاد شدن مال و ایجاد محبت میان خویشاوندان می‏شود».
د) خانه تکانی
از عناصر دیگر آیین نوروزی، خانه تکانی است که به حفظ سلامت و پاکی خانه و خانواده و جامعه می انجامد. اصول اسلامی بر پاکی و طهارت جسم و جان بنا نهاده شده است. در آیین نوروزی نیز به مسئله پاک کردن خانه از هر گونه خباثت ظاهری و شست و شو توجه شده است که مورد تایید اسلام است.
برای خانه تکانی از کجا باید شروع کرد؟
یک برنامه ریزی صحیح برای خانه تکانی از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا اضطراب ناشی از انبوه کارها باعث فشار عصبی زیادی می شود که شاید بازدارنده بوده و کار را همانند غولی عظیم جلوه گر کند.
اگر شما بدانید چه کارهایی را باید انجام دهید و بدانید ترتیب انجام آنها کدام است مطمئن باشید نیمی از کار را انجام داده اید.
حالا قلم و کاغذ به دست بگیرید و تمام کارهایی که باید انجام شود، بنویسید. سپس روی ورقه ای دیگر کارها را به ترتیبی که باید انجام داده شود ردیف کنید.
آشپزخانه؛ شامل نظافت کاشیها (اگر کاشیهای آشپزخانه بیش از حد چرب و کثیف بود از یک دستمال آغشته به نفت برای پاک کردن چربیها استفاده کنید. سپس با آب و پودر بشویید)، کابینتها، پنجره، شستن پرده و تمیز کردن هواکش و لامپ.
اتاق خواب؛ نظافت دیوار و سقف، پنجره. شستن پرده و ملافه ها. تمیز و مرتب کردن کمدها.
پذیرایی؛ نظافت دیوار و سقف، پنجره، شستن پرده. گردگیری کامل مبلمان و دیگر وسایل آن.
حمام و دستشویی؛ شستن کاشیها و لوازم بهداشتی که برای انجام هر قسمت کار روز خاصی را در نظر بگیرید.
دیوار و سقف؛ ابتدا تمام وسایل اتاق را جمع کنید تابلوها را بردارید و پنجره ها را باز کنید بعد با برس دسته بلند سقف و دیوارها را گردگیری کنید. اگر رنگ دیوارها قابل شستشو است محلول آب ولرم و صابون و مقدار کمی مایع سفید کننده را با اسفنج روی دیوار بکشید و با دستمال تمیز پاک کنید. هر بار قسمت کوچکی از دیوار را تمیز کنید (حداکثر نیم متر مربع). مرز بین دو قسمت تمیز شده را نیز هر بار تمیز کنید تا لکه به جا نماند.
تمیز کردن رادیاتور شوفاژ؛ برای این کار زیر و رو و اطراف رادیاتور روزنامه ی خیس قرار دهید. سپس با قسمت دمیدن هوای جاری برقی آنها را تمیز کنید و یا یک دستمال نمدار را با یک برس دسته بلند که بین پره های رادیاتور برود پاک کنید.
پرده ها؛ بعد از شستن دیوارها، درها و کف منزل نوبت پرده ها می رسد. پرده های نخی در اثر تابش نور آفتاب و تأثیر آب و هوا بر آنها الیافش ضعیف می شود ولی پارچه های الیاف مصنوعی کمتر دچار چنین زیانهایی می شوند.
پرده های نخی را قبل از شستن به مدت 15-10 دقیقه در آب سرد یا ولرم خیس کنید تا گرد و غبار جمع شده بر روی آن جدا شود. پرده را به آرامی بلند کنید. آب کثیف را خالی نمایید. سپس پرده را در محلول کف صابون ولرم و غلیظ بشویید. البته با ملایمت سعی کنید که آن را به هیچ وجه نچلانید. سه بار پرده را با آب ولرم آبکشی کنید.
اگر از ماشین لباسشویی استفاده می کنید. برای شستشوی اول دستگاه را روی درجه کم مقدماتی بشویید و شستشوی بعد را هم 2 دقیقه با درجه کم تنظیم کرده و بشویید.
پرده را قبل از اینکه کاملاً خشک شود، وقتی کمی نمدار است اتو بزنید. اتو را از پشت به موازات الیاف طولی آن بکشید.
پرده حمام؛ پرده ی حمام را روی سطحی صاف پهن کنید و با محلول غلیظ کف صابون و آب ولرم بشویید و به همین ترتیب بعد آبکشی کنید. سپس با پارچه ای تمیز آن خشک کنید.
در تنظیم برنامه توجه داشته باشید که برای انجام کارهایی که نیاز به کمک دیگران دارید. روزهای تعطیل را در نظر بگیرید و کارهایی که دیگران باید انجام دهند به ترتیب اهمیت لیست کرده با نام هر فرد به او بدهید. به این ترتیب مطمئن باشید که بدون فشارهای جسمی طی چند روز کارها تمام می شود. در این شماره نکاتی درباره نظافت دیوارها، رادیاتور و پرده ها داده شده است.
این اولین مرحله کار است. در مرحله ی دوم باید برنامه ی غذایی خاصی برای این چند روز پر کار داشته باشید. برنامه ای که وقت زیادی برای آشپزی صرف نشود و در عین حال از انرژی خوبی برخوردار باشید.
هـ) پوشیدن لباس های نو
از دیگر مؤلفه ها و عناصر نوروزی مسئله پوشیدن جامگان نو است که بیانگر طهارت در پوشش و ظاهر است و اسلام به این مسئله نیز بها و توجه داشته و دارد. در جشن قوم ابراهیم که قرآن از آن به یوم الزینه یعنی روز زینت و آرایش یاد می کند مردمان خود را به آرایه های مختلف می آراستند تا روزی را به شادی و خوشی در طبیعت بگذرانند. این نیز یکی از مؤلفه های مورد تأیید اسلام است و موجب شد تا آیین نوروزی در فرهنگ اسلامی باقی و پا بر جا بماند.
دعای امام علی علیه السلام هنگام پوشیدن لباس نو
روزی امیرالمؤمنین علیه السلام لباسی سه درهمی خریدند و آنرا پوشیدند؛ سپس به مسجد رفت و با همان لباس دو رکعت نماز گزاردند .
آن‌گاه چنین گفتند: « الحمدالله الذی رزقنی من الریاش مااتجمل به فی الناس واودی فیه فریضتی واستر به عورتی »؛ (سپاس خداوندی را که لباسی به من روزی کرد که با آن خود را در میان مردم زینت بخشم و آنچه بر من واجب است در آن انجام دهم و خود را با آن بپوشانم.)
مردی از او پرسید:« یا امیرالمؤمنین! آیا آنچه را گفتی از شما روایت کنیم یا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده‌اید؟»
امام پاسخ داد:« آنچه گفتم، از رسول خدا شنیدم. او هنگام لباس پوشیدن همین دعا را می‌خواند.»( بحارالانوار، ج 41، ص 108، حدیث 14)
پوشیدن لباس نو در آیـین های نوروزی، رسمی همگانی است. تهیه لباس، برای سال تحویل، فقیر و غنی را به خود مشغـول می دارد. در جامعه سنتی توجه به تهیدستان و زیردستان برای تهیه لباس نوروزی - به ویژه برای کودکان - رسمی در حد الزام بود. خلعـت دادن پادشاهان و امیران در جشن نوروز، برای نو پوشاندن کارگزاران و زیر دستان بود. ابوریحان بـیرونی می نویسد : ” رسم ملوک خراسان این است که در این موسم به سپاهیان خود لباس بهاری و تابستانی می دهند “. مورخان و شاعران از خلعـت بخشیدن های نوروزی فراوان یاد کرده اند. و برای این باور است که در وقف نامهً حاجی شفیع ابریشمی زنجانی آمده است :هر سال شب های عید نوروز پنجاه دست لباس دخترانه و پنجاه دست لباس پسرانه، همراه کفش و جوراب از عواید موقوفه تهیه و به اطفال یتیم تحویل شود.
این باور کهن را در نوشته ها، توصیه ها و توصیف های نوروزی، همواره می بـینیم که : از طبـیعت پـیروی کنیم، از درختان یاد بگیریم و با آمدن بهار، لباس نو بـپوشیم، که شگون شادمانی و آرامش است.
و) طبیعت دوستی
دیگر راز ماندگاری آیین نوروزی را در فرهنگ اسلامی باید در مسئله طبیعت دوستی در آیین نوروزگان جست. مردمان در این روز به طبیعت می روند و می کوشند تا هر کس به سهم خود گیاهی را بپروراند و پرورش دهد. هر چند در سال های اخیر این مسئله به شکل نمادین پرورش و کشت سبزه درآمده است در گذشته ایرانیان به کشت واقعی دست می زدند. برخی درختی را می کاشتند و برخی دیگر به کاشت و نشا بوته و گیاه اشتغال می ورزیدند.
اکنون در شمال ایران پیش از نوروز کشاورزان دانه برنج را می پروانند و در آغازین روزهای بهار آن را در خزانه می کارند تا پس از چند روز یا هفته به نشا برند و شالیزار را از بوته های سبز برنج پرکنند. نمایشی واقعی از طبیعت دوستی. آن چه در آیین نوروزی مورد توجه است همان طبیعت دوستی و پرورش گل و گیاه و درخت است که به شکل سبزه کاری اکنون به جا مانده است. این رازهایی است که می توان برای ماندگاری سنت و آیین نوروزی در سنت فرهنگی اسلام یافت. اگر بیشتر درنگ کنید می توانید رازهای دیگری نیز بیابید و به این مؤلفه ها بیافزایید.