مشاوره در امور فرهنگى و مسائل نظامى
1 از نمونه‌هاى برجسته سيره مشاوره پيامبر (ص) جنگ بدر است كه‌در باره اصل جنگ، تعيين مكان نبرد و اسيران جنگ با ياران خودمشورت كرد و فرمود: «اشيروا اعلى ايهاالناس.» اى مردم آراءخود را برايم بگوئيد.
جنگ بدر در سال دوم هجرى روى داد. به پيامبر گزارش رسيد كه‌كاروانى از قريش اموال فراوان به طرف شام مى‌برد.
حضرت به منظور مقابله به مثل از مدينه خارج شد، به تعقيب‌كاروان پرداخت و به آن دست نيافت. كاروان قريش به شام رفت، پس‌از مدتى گزارش دادند كه كاروان قريش در حال باز گشت است.
پيامبر(ص) با313 تن در ماه مبارك سال دوم براى مصادره اموال‌قريش، در مقابل اموال مصادره شده مسلمانان ; از مدينه خارج‌شد، نيروى كمكى مكه با تجهيزات كامل براى كمك با كاروان قريش‌حركت كرد. پيامبر(ص) اصحاب خود را گرد آورد و در مورد اينكه‌آيا دشمن را تعقيب كنند يا با گروه نظامى قريش رو به رو شوندو يا به مدينه باز گردند، با آنان مشورت كرد: «فاستشار الناس‌و اخبرهم عن قريش.» در اين جريان نخست ابوبكر بر خاست و نظرخويش را مبنى بر جنگ با دشمن اعلام كرد. سپس عمر نظرى مشابه‌نظر او داد. آنگاه مقداد برخاست و گفت: «اى رسول خدا، آنچه‌خداوند برايت مقرر فرموده عمل كن; ما با تو هستيم. به خداسوگند، ما آنچه را كه بنى اسرائيل به موسى گفتند به تونمى‌گوئيم كه «فاذهب انت و ربك فقاتلا انا ههنا قاعدون‌»; توبا پروردگارت برويد و خودتان جنگ كنيد كه ما اينجا نشسته ومنتظريم. ما مى‌گوييم: تو و پروردگارت برويد و بجنگيد و ما هم‌به امر شما جنگ مى‌كنيم.
رسول خدا(ص) مقداد را ستود، در حقش دعا كرد و باز فرمود:
«اشيروا على ايهاالناس.» و مقصود حضرت، انصار بودند زيرا ازطرف آنان، اكثريت‌بودند و از طرفى در عقبه با پيامبر(ص) پيمان‌دفاعى بسته بودند. پيامبر(ص) مى‌خواست نظر آنان را در اين خصوص‌بداند. سعد ابن معاذ برخاست نظر خويش را مبنى بر حركت رسول‌خدا(ص) و اطاعت مطلق از وى است و جنگ با دشمن اعلام كرد.
سخنان سعد، انبساطى در رسول خدا(ص) ايجاد كرد و او را خشنودساخت. پس فرمود: «به راه افتيد و بشارت باد شما را كه خداوند(پيروزى بر) يكى از اين دو گروه را به من وعده داده است. (ياتصاحب كاروان و يا پيروزى بر قريش) سوگند به خدا، گويا هم‌اكنون جاى كشته شدنشان را پيش روى خود مى‌بينم.» رسول خدا (ص)با به كارگيرى اين جلسه مشورتى از منزل «ذفران‌» حركت كرد;از گردنه‌اى كه موسوم به «اصافر» بود، گذشت; به سوى قريه‌اى‌كه در پايين گردنه قرار داشت، سرا زير شد; نزديك بدر فرود آمدو به كسب اطلاعات پرداخت. در دشت‌بدر آبهاى مختلفى بوسيله‌چاههايى كه در آن حفر شده بود، وجود داشت و به همين جهت محل‌توقف كاروانهابود، مسلمانها زودتر از قريش كنار چاهها فرودآمده بودند، واقدى مى‌گويد:
پس از فرود آمدن در كنار اولين چاه، پيامبر(ص) از اصحاب خودمشورتى خواست و فرمود: «اشيروا على فى المنزل‌» نظر مشورتى‌شما در باره اين مكان چيست؟ حباب بن منذر بر خاست و نظر خويش‌را مبنى بر عدم مناسبت اين مكان براى نبرد با دشمن اعلام كرد وگفت: «اكنون كه فرمان خاص در مورد اين مكان نرسيده و صرفاتدبير جنگى است، دستور دهيد تا آخرين چاه، كه به دشمن نزديك‌است، پيشروى كنيم و در آنجا اردو بزنيم. رسول خدا(ص) فرمود:
«راى صواب همان است كه گفتى. در اين داستان به مشاوره اصحاب‌نيز با نبى‌اكرم (ص) اشاره شده است. بدين ترتيب، با استفاده ازيكى از اصول و مبانى مديريت و رهبرى حكيمانه و عمل به اصل‌اساس مشورت و بهره‌گيرى از روشهاى نظامى بجا و روح ايمان،مسلمانان با وجود نيروى كم در مقابل نيروى بسيار دشمن به‌پيروزى چشمگيرى دست‌يافتند و اسيران بسيار گرفتند.
پيامبراسلام(ص) در باره اسيران و امور ديگر مربوط به جنگ نيزبارها با اصحاب خود مشورت فرمود. مشاوره شيوه عملى رسول‌خدا(ص) در جنگهاى مختلف بود كه به نمونه‌هاى ديگرى اشاره‌مى‌كنيم.
2 در نبرد احزاب يا خندق نيز همين شيوه به كار رفت. و حضرت‌رسول (ص) با اصحاب خود، جلسه مشورتى تشكيل داد.
3 در پيكار بنى قريظه، در مورد كيفيت و كميت جنگ با يهوديان‌مدينه، مشورت كرد.
4 در پيكار نبى نضير، در بر خورد با يهوديان مدينه، نيز چنين‌كرد.
5 در روز حديبيه نيز در موضوعهاى مختلفى به مشورت پرداخت.
6 در فتح مكه، هنگامى كه آمدن ابوسفيان به حضرت گزارش شد،مشورت كرد.
7 در غزوه طائف، پس از محاصره آنها، پيامبر اسلام (ص) بااصحاب خود مشاوره كرد و سپس تصميم گرفت.
8 در غزوه تبوك، در امور مختلف، با اصحاب خود به مشورت‌پرداخت; «اشيروا على‌» فرمود و نظرهاى صائب و آراى صحيح ونوين اصحاب را مورد ستايش قرار داد.
9 در جنگ احد در باره اينكه سپاه اسلام در مدينه مستقر شود يابيرون رود; با اصحاب مشورت كرد و با اينكه خود موافق نبود نظراصحاب را پذيرفت.
اين نمونه‌ها و دهها نمونه ديگر، حاكى از مشاوره نبى اكرم(ص)در امور جنگ بود.

اهميت و ضرورت مشورت در قرآن و حديث
اخلاق رسول خدا(ص) قرآن‌بود و عمل او مشورت. مساله شورى در قرآن در كنار نماز وانفاق، به عنوان يكى از ويژگيهاى اساسى انسان رشد يافته، مطرح‌شده است: «… والذين استجابوا لربهم و اقاموا الصلاه و امرهم‌شورى بينهم و مما رزقناهم ينفقون والذين اذا اصابهم البغى هم‌ينتصرون.» و آنچه نزد خداست‌بهتر و پايدارتر است‌براى كسانى‌كه ايمان آوردند… و دعوت پروردگارشان را اجابت كردند و نمازرا به پا داشتند و كارشان ميانشان به مشورت است و از آنچه به‌آنان روزى داديم انفاق مى‌كنند و كسانى كه چون تجاوز مسلحانه‌اى‌به آنان شود يكديگر را در انتفام كشيدن يارى مى‌دهند.
علامه طباطبايى در باره اين آيه مى‌گويد:
در جمله «و امر هم شورى بينهم‌» به ويژگى مهم و بنيادى‌مومنان اهل رشد و عمل اشاره شده، بدين صورت كه آنان در به دست‌آوردن انديشه صحيح و ديدگاه جامع و متقن به صاحبان عقل وانديشه و خرد مراجعه مى‌كنند و ضمن جمع آورى كليه ديدگاههابهترين آنها را گزينش و تبعيت مى‌كنند و در واقع اين آيه به‌نظر من با آيه «والذين يستمعون القول فيتبعون احسنه‌» نزديك‌است: و راه رسيدن به بهترين راههاى موجود در هر عرصه‌اى براى‌دستيابى به واقعيت مشورت است; چرا كه «و ماتشاور قوم الاوفقوا الاحسن ما فى ضميرهم‌» هيچ قومى در كارهايشان با يكديگرمشورت نكردند مگر آنكه به بهترين راههاى موجود دست‌يافتند. ازديدگاه پيامبر اسلام(ص)، جامعه‌اى كه فافد سنت مشورت است ورهبران مستبد و خود سر و توانگران تنگ نظر دارد، حق حيات‌ندارد. چرا كه فقدان سنت مشورت در جامعه شخصيت افراد را مى‌كشدو رشد فرهنگ و انديشه‌ها را متوقف مى‌سازد. اين حقيقت در حديث‌نبوى چنين آمده است:
«اذا كان امراكم خياركم و اغنياءكم سمحاءكم و امركم شورى‌بينكم فظهر الارض خيرلكم من بطنها و اذا كان امراءكم شراركم واغنياءكم بخلا كم ولم يكن امر كم شورى بينكم فبطن الارض خيرلكم‌من ظهرها.» هرگاه زمامداران شما نيكان و توانگران شماسخاوتمندانتان باشد و كارهايتان به مشورت انجام شود، در اين‌موقع روى زمين از زير زمين براى شما بهتر است (و شايسته حيات‌و بقا هستيد); ولى اگر زمامدارانتان بدان و توانگرانتان بخيلان‌باشند و كارها با مشورت برگزار نشود، در اين صورت زير زمين ازروى آن براى شما بهتر است.
مشورت ادراك و هشيارى دهد عقلها مر عقل را يارى دهد مشورت در كارها واجب شود تا پشيمانى در آخر كم شود
نبى اكرم (ص) در امور مختلف مشورت مى‌كرد و سپس تصميم مى‌گرفت وعمل مى‌كرد.
چنانچه امام رضا(ع) فرمود: «ان رسول الله(ص) كان‌يستشير اصحابه ثم يعزم على ما يريد.» البته مشورت نبى‌اكرم(ص) در امور مربوط به خدا و رسولش كه حكم صريح داشت و به‌عنوان نص ارائه مى‌شد، صورت نمى‌گرفت، بلكه مشورتها در امورمربوط به امت تحقق مى‌يافت. ضمير «هم‌» در آيه «و امر هم‌شورى بينهم‌» به اين نكته اشاره دارد; زيرا اجتهاد در مقابل‌نص جايز نيست. و آيات متعددى از قرآن آن را باطل مى‌داند. «فلاو ربك لايومنون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فى‌انفسهم حرجا مما قضيت و يسلموا تسليما.» نه به خدايت‌سوگند،ايمان نمى‌آورند تا تو را در اختلافهاى خويش حاكم كنند; سپس دردلهاى خود از آنچه حكم كرده‌اى، ملالى نيابند و كاملا تسليم‌گردند.

( به مناسبت نهم ارديبهشت ماه، روز «شوراها» )
اسلام به عنوان مكتبي جامع و همه‌جانبه‌نگر به تمام ابعاد وجودي و نيازهاي انسان توجه كرده است. يكي از مسائل مهم و ارزشمند در گستره زندگي اجتماعي، تعامل، همفكري و مشورت است. دين اسلام به لحاظ جامعيت، بالندگي، سعادت‌بخشي و پويايي كه در قوانين و آموزه‌هاي خود دارد، به همفكري و مشورت توجه ويژه‌اي نموده و اهميت، جايگاه و فوايد آن را گوشزد نموده است.
روايات بسيار و آياتي از قرآن مجيد به اين امر اختصاص يافته است. همان‌طور كه مي‌دانيد كامل بودن و جامعيت از ويژگي‌هاي ‌منحصر به فرد دستورات اسلام است. در قرآن كريم كلمات همخانواده «مشورت» در سوه بقره در آيه 233، آل‌عمران در آيه 159 و سوره شوري در آيه 38 ذكر شده است و به معناي «توافق و هم‌رأيي»، «اهتمام به جلب نظر و رأي مردم در مسائل حكومتي» و «يكي از عوامل موثر در تشكيل يك جامعه سالم» به كار رفته است.
خداوند متعال مي فرمايد: (و شاور هم في الامر ) ، (و امر هم شوري بينهم) كه بر مطلوبيت مشورت دلالت مي كند و مسلمانان را از عواقب ترك مشورت بر حذر داشته است.
در احاديث و روايات هم مشاوره عمدتاً به معناي گفتگو و تبادل نظر با افراد صاحب نظر و خردمند و استفاده از رأي و نظر آنان در تصميم‌گيري‌هاي مهم ودشوار آمده است. در اسلام حتي به برگزيده و كامل‌ترين مخلوق الهي يعني پيامبر گرامي(ص) با اينكه (قطع نظر از وحي آسماني) آنچنان فكر نيرومندي داشت كه نيازي به مشاوره نداشت توصيه مي‌شود كه در امور عمومي مسلمانان (كه جنبه اجراي قوانين الهي دارد نه قانونگذاري) و در مسائل سياسي و اجتماعي مشورت كند. اصولاً رهبران و مردمي كه در كارهاي مهم خود را با مشورت و صلاح‌انديشي يكديگر انجام مي‌دهند و صاحب نظران آنها به مشورت مي‌نشينند كمتر گرفتار لغزش مي‌شوند و بيشتر كارهاي آنان قرين موفقيت، سلامتي و بالندگي بوده است. همچنين در فرمايشات پيامبر گرامي اسلام(ص) وائمه اطهار(ع) به افراد توصيه شده است تا با اشخاص عاقل مشورت كنند و از فكر و نظر آنان بهره گيرند و از مشورت كردن با افراد جاهل بر حذر باشند.
پيامبر گرامي(ص) مي فرمايند: كسي نيست كه با ديگران مشورت كند و به سوي رشد وكمال هدايت نشود. در تقويم رسمي كشور ما ايران روز نهم ارديبهشت به عنوان روز شوراها نامگذاري شده است. شورا يك اصل عقلي است كه آموزه‌هاي دين اسلام در كتاب و سنت نيز بر آن صحه گذاشته است. انقلاب اسلامي ايران نيز بر مبناي آموزه‌هاي اسلامي، تحقق مشاركت عمومي مردم در تعيين سرنوشتشان را به عنوان يك هدف ايجابي برگزيد و اصل ارزشمند شورا را مورد توجه جدي قرار داد. قانون اساسي نيز از انتخاب اعضاي شوراهاي اسلامي به عنوان ابزاري براي تحقق حاكميت مردم و تجلي اراده عمومي ياد كرده است. همين قانون، شوراها را از اركان تصميم‌گيري و اداره امور كشور ذكر كرده است.
شورا يك نهاد جمعي تصميم‌گيري مبتني به شيوه دموكراسي است. در چنين چارچوبي جايي براي تكروي خردگرايانه باقي نمي‌ماند. بنابراين ضروري است آن دسته از افرادي كه با نگرشي غير از اين به عضويت شوراها در آمده‌اند، نگاه خويش را تغيير دهند. مردم نيز بايد اين نكته را مد نظر داشته باشند و در انتخابات آينده شوراها، افرادي را كه داراي منش شورايي هستند براي اين نهادها انتخاب كنند. اگر بهترين قوانين براي فعاليت شوراها به تصويب برسد و اگر بهترين افراد داراي منش شورايي به عضويت اين نهادها در آيند و اگر ارتباط شوراها با ساير نهادها در بهترين سطح ممكن برقرار گردد، اما مردم به عنوان كساني كه اعضاي شوراها به عنوان نمايندگان آنها قصد تحقق اراده و حاكميت آنها را دارند در اين مسير جدي گرفته نشوند، بدون ترديد شوراها در نيل به اهداف خود ناتوان خواهند بود. همراهي و همگامي مردم با شورها نيز نيازمند فراهم بودن بسترهاي مناسب فرهنگي و اجتماعي است. فراهم نمودن اين بسترها نيز بيش از هر چيز بر عهده خود شوراهاست. در حقيقت فلسفه لزوم مشورت چيزي جز دستيابي به حقيقت نيست.
مولوي مي گويد:
مشورت ادراك و هشياري دهد
عقل ها مر عقل را ياري دهد
گفت پيغمبر بكن اي رايزن
مشورت، كالمستشار مؤتمن
مشورت در كارها واجب بود
تا پشيماني در آخر كم شود
مشورت كن با گروه صالحان
بر پيمبر امر شاورهم بخوان
امرهم شوري براي اين بود
كز تشاور سهو و كژ كمتر شود
كاين خردها چون مصابيح انور است
بيست مصباح از يكي روشن‌تر است
اولين دوره برگزاري انتخابات شوراهاي اسلامي شهر و روستا در هفتم اسفند سال 77 با حضور پرشور مردم در پاي صندوق‌هاي رأي برگزار شد تا حقوق شهروندان از طريق تشكيل پارلمان‌هاي محلي محقق شود. نهم ارديبهشت، سالروز تشكيل شوراهاي اسلامي كشور را با عنوان روز ملي شوراها گرامي مي‌داريم.

منبع : راسخون

وظیفه مشاور
در دیدگاه اسلام، مشاور وظایفی دارد که باید بدان عمل کند. مشاور باید صادق، امین و خیرخواه باشد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود: «هر کس از برادر مسلمانش مشورت خواهد و او جز آنچه خیر و رشد اوست، نظر دهد، به او خیانت کرده است.» مشورت‌کننده نیز باید پس از آنکه با فردی با صفات لازم مشورت کرد، نظر او را بپذیرد و به کار بندد. پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در این‌باره فرمود: «هرگاه انسان عاقلِ خیرخواهی نظر مشورتی داد، بپذیر و از مخالفت با آرای چنین افرادی بپرهیز که بی‌گمان، نتیجه آن هلاکت است».

ویژگی‌های مشاور
اسلام اجازه نمی‌دهد با هر کس مشورت کنیم، بلکه کسانی را معرفی می‌کند که صلاحیت این کار را داشته باشند. در سخنان پیشوایان حق، مجموعه‌ای از صفات عنوان شده که چنانچه فرد دارای آن صفات باشد، مناسب مشورت کردن است. خداترسی، تقوای الهی، رازداری، تعقل، تجربه و دانش، از جمله ویژگی‌های مشاور خوب است. در مقابل این ویژگی‌ها، صفات دیگری مطرح می‌شود که نباید در وجود مشاور باشد که ترس، بخل، حرص، دروغ‌گویی، حماقت و جهل از آن جمله‌اند.

هدف مشورت

الف) جلوگیری از پیدایش خودکامگی و استبداد
اگر در خانه، سازمان و اجتماع، همه افراد امکان اظهار نظر داشته باشند و اجازه دخالت در سرنوشت خود را بیابند، راه بر خودمحوری‌ها، خودکامگی‌ها و تفکر استبدادی بسته می‌شود. از این روست که امام علی علیه‌السلام ، استبداد را در برابر مشاوره قرار می‌دهد.

ب) شناخت خط
وقتی از راه مشورت‌خواهی به افراد دیگر اجازه اظهار نظر می‌دهیم، افراد می‌توانند مثل آیینه، عیب‌های ما را نشان دهند و خطاهایمان را به ما بشناسانند. این عمل وقتی اهمیت بیشتری می‌یابد که خطاهای اجتماعی فرد، به دلیل تعصب فردی، کم بودن تجربه، نداشتن اطلاعات کافی و غفلت از واقعیت‌ها از دید او پنهان بماند. این موضوع در مورد امور جمعی و سازمانی نیز کاملاً صدق می‌کند. از این رو، امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «کسی که از دیدگاه‌های دیگران استقبال می‌کند، موارد اشتباه و خطا را خواهد شناخت».

ج) احساس شخصیت و مسئولیت
وقتی افراد در امور جمعی که به آنها و سرنوشتشان مربوط است، شرکت کنند و در تدوین و اجرای امور، تحقق اهداف و نظارت بر اجرای آنها سهیم باشند، در مورد موفقیت آنها و دست‌یابی به نتایج قابل قبول، احساس مسئولیت می‌کنند. احساس مسئولیت در افراد، پشتوانه بزرگی برای تحقق اهداف و موفقیت برنامه‌هاست، چنان که امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «هیچ پشتوانه‌ای مثل مشورت نیست».

د) تأمین منافع جمع
وقتی در اموری که به جمع مربوط می‌شود، تصمیم‌گیری‌ها از راه مشاوره و بررسی دیدگاه‌های جمع، به ویژه افراد آگاه و صاحب‌نظر گرفته شود، امکان دخالت هواهای نفسانی و منافع فردی به کمترین حد می‌رسد؛ چرا که لازمه احترام به آرای دیگران، نادیده گرفتن خواسته‌های شخصی است. بدین ترتیب، تصمیم‌گیری جمعی و مشاوره با اعضای یک مجموعه، نتایج کار را به مصلحت آن مجموعه نزدیک‌تر می‌کند.

و) تأمین تکیه‌گاه در تصمیم‌گیری
وقتی در تدوین شاخص‌ها، طراحی اهداف، تنظیم روش‌های دست‌یابی به اهداف و حتی شیوه نظارت بر اجرا، دیدگاه‌های اصلاحی اعضای مجموعه به کار گرفته شود، نوعی ضمانت و تکیه‌گاه برای اجرای درست آنها خواهد بود. این موضوع به ویژه وقتی اهمیت می‌یابد که در مجموعه، به تغییر و تحول نیاز باشد؛ زیرا معمولاً افراد آن مجموعه، در مقابل تغییر و تحول، مقاومت نشان خواهند داد. البته در صورت رعایت اصل مشارکت و مشاوره، افراد مجموعه کمتر موقعیت خود را در خطر می‌بینند و با مراحل کار آشنا می‌شوند و به جای مقاومت، راه تغییر را آسان‌تر می‌کنند. بهره‌گیری از دیدگاه‌های بهتر، تضمین پویایی فرد و مجموعه و نیز هدایت و اصلاح کژی‌ها، از دیگر فایده‌های مشورت کردن است.

محدوده مجاز برای مشورت
در اسلام، شورا و مشاوره زمانی موضوعیت می‌یابد که حکم و قانونی وجود نداشته باشد. وقتی حکم خدا و قوانین و مقررات اسلام یا فرمان صریح پیامبر و معصومان وجود دارد، نمی‌توان مشاوره کرد و آن احکام و قوانین باید بدون هیچ‌گونه تردید و تأملی اجرا شود. قرآن در این زمینه می‌فرماید: «هیچ مرد و زن با ایمانی را در کاری که خدا و رسول حکم کنند، اراده و اختیاری نیست (که رأی خلافی اظهار کنند) و هر کس نافرمانی خدا و رسول کند، دانسته، به گمراهیِ سختی افتاده است.» ازاین‌رو، موضوع شورا و مشورت در اموری جاری می‌شود که اسلام، نظر قاطع و تعیین‌کننده‌ای نداده باشد.

جایگاه شورا در نظام سیاسی اسلام
هدف از حکومت اسلامی، اجرای احکام اسلام و اداره امور مسلمانان بر اساس قوانین عادلانه اسلام است؛ زیرا اسلام، تمام نیازهای فردی، خانوادگی و اجتماعی بشر و سعادت وی را در دنیا و آخرت پیش‌بینی کرده است. هدف قرآن از تأکید بر مشورت این است که اساس شورا و مشورت در شریعت اسلام، همواره پابرجا و جاویدان بماند؛ زیرا مشورت، موجب تبادل نظر، یک‌پارچگی افکار، روشن شدن امور و اطمینان خاطر در برطرف ساختن خطا می‌گردد و ترک آن ستمی بزرگ بر جامعه و امت اسلام است. در حکومت اسلامی ضرورت دارد دولت‌مردان برای حل بسیاری از مسائل اجتماعی و تأمین مصلحت‌های عمومی، با افراد باصلاحیت به مشاوره بنشینند و بر پایه آن تصمیم‌گیری کنند.

اهمیت مشاوره در اسلام
موضوع مشاوره در اسلام اهمیت خاصی دارد تا آنجا که حتی در قرآن کریم، سوره‌ای به نام «شورا» نام‌گذاری شده است. در دیدگاه اسلام، مشورت کردن افزون بر هدایت انسان، او را از تنگناها می‌رهاند. در انجام امور، نیرومند می‌سازد، مایه برکت و فهم بصیرت انسان می‌گردد، او را به رضای خالق نزدیک می‌کند و به رأی خالص می‌رساند. آیه «وَ أَمْرَهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ» در مکه و آیه «وَ شَاوِرْهُمْ فِی الأَْمْرَ» در مدینه نازل شده است؛ یعنی دین اسلام هم در شرایط خفقان مکه و هم در دوران تشکیل حکومت در مدینه، به مشورت سفارش می‌کند.

عوامل فقر

حرام‌خواري :
چقدر انسان‌ها به دنبال ثروت اگر چه حرام مي گردند و به هردري مي زنند تا مال و منالي جمع كنند، اما غافل از آن كه خداوند بركت را از مال حرام برداشته است و آن را مايه ي فقر و نياز قرار داده است.
پيامبر اكرم (ص) فرمودند:«هركس مالي را از راه نامشروع و حرام به دست آورد، خداي متعال او را فقير و نيازمند مي سازد». در سخن زيباي حضرت صادق(ع) حرامخواري مايه‌ي نابودي روزي حلال معرفي شده است؛ «كثره السحت يمحق الرزق»؛ حرامخواري زياد روزي را نابود مي كند.