راهکارهای فقرزدایی از جامعه

در آموزه‌های قرآنی راهکارهای چندی برای درمان فقر بیان شده است که شامل راهکارهای موقت و مقدماتی و راهکارهای بنیادین و ریشه‌ای است. در راهکارهای موقت، هدف، دادن ماهی و در راهکارهای بنیادین یاد دادن ماهی‌گیری است. در راهکارهای بنیادین به دو حوزه فرهنگی و اجتماعی از یک سو و نیز حوزه اقتصادی از سوی دیگر توجه می‌شود. بنابراین باید راهکارها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد.
الف: راهکارهای فرهنگی و اجتماعی
از نظر قرآن نخستین گام برای فقرزدایی، تغییر فرهنگی و اجتماعی جامعه است؛ زیرا تا زمانی که جامعه به یک درک درست از حقیقت رزق الهی نرسد، نمی‌تواند به فقرزدایی اقدام کند.
از نظر قرآن، اصولی در رزق مطرح است که باید دانسته شود. از جمله مهمترین اصول در رزق می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. رزق مقدر: خداوند رزق را مقدر کرده است و این گونه نیست که از خزائن الهی رزق بی‌حساب و غیر اندازه نازل شود؛ بلکه رزق الهی مقدر و به اندازه نازل می‌شود.
2. وسائط رزق: از نظر قرآن همه چیز در هستی در چارچوب اسباب نازل می‌شود و خداوند ابا دارد که جز از طریق اسباب، کارها جریان یابد. از این رو اسبابی را برای رزق قرار داده است که شامل امور بسیاری از جمله کار و تلاش انسان است. از قدیم گفته شده است: از تو حرکت از خدا برکت. به تعبیر قرآن: وَهُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا؛ تنه درخت‏ خرما را به طرف خود [بگير و] بتكان تا بر تو خرماى تازه بريزد. (مریم، آیه 25) به هر حال، هر کسی باید کار کند تا به رزق خویش دست یابد؛ اما باید توجه داشت که خداوند همان طوری که کار کردن و تلاش را اسباب رزق دانسته است، امور دیگری را نیز اسباب قرار داده است که در ادامه خواهد آمد. خداوند در آیه 64 سوره مائده نگرش باطل یهودیان را گوشزد می‌کند. یهودیان بر این باورند که دست‌های خدا بسته است؛ در حالی که دست‌های خداوند برای انجام بخشش باز است؛ ولی اینکه مستقیم نمی‌دهد برای آن است که انسان‌ها را بیازماید. خداوند در آیه 47 سوره یس نقل می‌کند: وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِینَ کَفَرُواْ لِلَّذِینَ آمَنُواْ أَنُطْعِمُ مَن لَّوْ یَشَآءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِی ضَلاَلٍ مُّبِینٍ؛ و هرگاه به آنان گفته شود: از آنچه خداوند روزی شما کرده بخشش کنید، کسانی که کفر ورزیدند به کسانی که ایمان آورده اند، می‌گویند: آیا به کسانی غذا دهیم که اگر خداوند می‌خواست خودش به آنها غذا می‌داد؟ شما در گمراهی آشکاری هستید.
3. تقسیم روزی: از نظر قرآن روزی هر کسی از سوی خداوند مقدر و تقسیم شده و به او می‌رسد: آيا آنانند كه رحمت پروردگارت را تقسيم مىكنند ما [وسايل] معاش آنان را در زندگى دنيا ميانشان تقسيم كرده‏‌ايم و برخى از آنان را از [نظر] درجات بالاتر از بعضى [ديگر] قرار داده‏‌ايم تا بعضى از آنها بعضى [ديگر] را در خدمت گيرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مى‏ اندوزند بهتر است.(زخرف، آیه 32)
4. حق دیگران در روزی: از نظر قرآن، اموال، ملک شخص نمی‌شود، بلکه امانت در دست اوست. از همین رو خداوند در آیات بسیاری این تعبیر را دارد: مما رزقناهم؛ آنچه روزی ایشان کردیم. (نحل، آیه 56؛ فاطر، آیه 29) پس هر مالی رزق شخص است نه مال آن شخص؛ همچنین بر اساس اصولی چون وسائط رزق، روزی مقدر، تقسیم روزی و مانند آنها، گاه خداوند روزی برخی از افراد را در مال دیگری قرار می‌دهد. بنابراین، در هر مالی که نصیب کسی می‌شود، روزی دو گروه محروم و سائل نیز در آن قرار داده شده است. در حقیقت، هر مالی به طور مشاع شریکانی دارد که شامل گیرنده اولی مال و روزی و سائل و محروم است. پس این گونه نیست که همه مال، ملک طلق شخص باشد، بلکه بخشی از مال به شکل امانی در اختیار اوست و باید به صاحبان آن بدهد. این بدان معنا است که نباید صاحب مال، منتی بر صاحبان دیگر یعنی سائل و محروم بگذارد؛ بلکه با احترام مال را به دو صاحب دیگر برساند که شریک در مال او هستند. خداوند می‌فرماید: وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛ آن کسانی که در اموال ایشان حقی مشخص و معلوم برای سائل و محروم است. (معارج، آیات 24 و 25) همچنین در آیه 19 سوره ذاریات می‌فرماید: وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ؛ و در اموالشان براى سائل و محروم حقى معین است. البته خداوند می‌تواند رزق هر کسی را مستقیم به دست او برساند؛ ولی گاه برای آزمون مردم رزق را در دست افراد دیگری قرار می‌دهد.
5. آزمون الهی: از نظر قرآن، ثروت و فقر به معنای تکریم و اهانت نیست؛ بلکه آزمونی است که خداوند اشخاص را گاه از طریق ثروت و گاه از طریق فقر امتحان می‌کند. به فقیر نمی‌دهد تا میزان قناعت طبع و صبر و حلم او دانسته شود و به ثروتمند می‌دهد تا ببیند آیا حق محروم از فقیر و مسکین و نیز سائل را می‌دهد یا نمی‌دهد؟ به تعبیر قرآن در آیات 15 تا 20 سوره فجر، معلوم شود آیا این شخص دارا و ثروتمند یتیم نوازی می‌کند؟ آیا یکدیگر را با سبقت در اطعام کردن و رفتار نیک ، تشویق به اطعام مسکین می‌کنند؟ یا آنکه حق محروم و سائل که در مال ایشان قرار داده شده را می‌خورند و ظلم و ستم می‌کنند و به جمع آوری دیوانه وار مال می‌پردازند؟ و حلال و حرام را به هم می‌آمیزند.
در آیات قرآن اصول دیگری در ارتباط با مباحث مالی بیان شده که همه آنها به این نکته توجه می‌دهد اموال، امانتی از سوی خداوند برای رشد جمعی جامعه است و این گونه نیست که انسان آن را جمع کند تکاثر کند، بلکه باید برای رشد خویش و جامعه آن را صرف کند.
از نظر اسلام باید فقیران به ویژه کسانی را که عفت می‌ورزند مورد توجه ویژه قرار داد و به آنان به دیده اکرام و تکریم نگریست و هرگز تحقیر نکرد تا گمان نبرند که خوار و ذلیل هستند و به کفر بگرایند؛ زیرا وقتی ظلم دیگری چون تحقیر را می‌بینند به خدا و خلق بدگمان می‌شوند.
در روایات اسلامی به مومنان و افراد جامعه هشدار داده شده تا رفتاری نیک با فقیران داشته و آنان را خوار و تحقیر نکنند؛ زیرا این گونه رفتار موجب خشم الهی می‌شود. رسولُ اللّه صلى‏ الله ‏عليه و ‏آله و سلّم می‌فرماید: مَنِ استَذَلَّ مؤمِنا أو مؤمِنَةً أو حَقَّرَهُ لِفَقرِهِ أو قِلَّةِ ذاتِ يَدِهِ ، شَهَرَهُ اللّه‏ُ تعالى يومَ القِيامَةِ ثُمّ يَفضَحُهُ؛ هر كس مرد يا زن مؤمنى را به سبب تهيدستى يا اندك بودن مال و دارايي‌اش خوار شمارد يا تحقير كند، خداوند متعال در روز قيامت او را (بدين كار زشتش) شهره و سپس رسوايش سازد. (بحار الأنوار: ج 72، ص 44، حدیث 52؛ منتخب ميزان الحكمة: ص 452)
بنابراین، باید از نظر فکری و فرهنگی مردم را به این نکات و اصول توجه داد تا بتوان فقرزدایی از جامعه را به عنوان یک برنامه فراگیر و مفید و تاثیرگذار اجرایی کرد. البته کار فرهنگی و فکری هر چند مقدم است و باید گام نخست باشد، ولی این بدان معنا نیست که تا کار فرهنگی جامع انجام نشده نباید هیچ اقدامی کرد، بلکه باید همزمان با کار فرهنگی و فکری، برنامه اجرایی و عملی برای ساماندهی اقتصاد و فقرزدایی از طریق توزیع عادلانه ثروت عمومی انجام داد؛ زیرا دولت و نظام اسلامی ثروت عمومی در قالب انفال و زکات را در اختیار دارد که می‌تواند آن را برای فقر زدایی به کار گیرد.
ب: راهکارهای اقتصادی
در قرآن افزون بر کارهای فکری و فرهنگی، راهکارهایی برای فقرزدایی بیان شده که از جمله مهمترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. توزیع عادلانه ثروت جامعه: یکی از مهمترین راهکارهای فقرزدایی که در آیات قرآن بیان شده است، توزیع عادلانه ثروت عمومی جامعه است. انفال و زکات و صدقات دیگر که در اختیار نهادهای نظام سیاسی ولایی است باید برای پر کردن شکاف طبقاتی و اصلاح وضعیت اقتصادی جامعه به کار گرفته شود. خداوند به صراحت می‌فرماید: آنچه خدا از [دارايى] ساكنان آن قريه ‏ها عايد پيامبرش گردانيد از آن خدا و از آن پيامبر [او] و متعلق به خويشاوندان نزديك [وى] و يتيمان و بينوايان و در راه‏ماندگان است تا ميان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه را فرستاده [او] به شما داد آن را بگيريد و از آنچه شما را باز داشت بازايستيد و از خدا پروا بداريد كه خدا سخت‏ كيفر است. (حشر، آیه 7) در این آیه به صراحت هدف و فلسفه مصادره اموال به نفع نظام سیاسی ولایی را مدیریت و توزیع عادلانه اموال و بهره مندی عمومی دانسته است؛ زیرا از آنجا که برخی از اقشار جامعه از دسترسی به ثروت محروم هستند، نظام سیاسی با استفاده از اموال عمومی باید کاری کند تا ثروت و سرمایه به گونه‌ای در گردش آید که همگان از جمله اقشار محروم و فقیر از آن بهره‌مند شوند و آن را سرمایه کار و اشتغال خویش سازند. استفاده از سرمایه و ثروت عمومی جامعه باید به گونه‌ای باشد که اشتغال زا باشد و فقیر و محروم را به توانایی مالی برساند که نیازهای خویش را برطرف کند. به نظر می‌رسد که این ثروت باید به گونه‌ای هزینه شود که گردش ثروت در میان اقشار را به شکل عادلانه فراهم آورد. در حقیقت توزیع ثروت برای رسیدن به یک تعادل و عدالتی فراگیر است که همگان می‌توانند در یک محیط مناسب به دور از فقر زندگی کنند و شکاف طبقاتی کاهش یابد.
۲.انفاق و صدقه: از آنجا که ثروت عمومی مانند انفال و فی نمی‌تواند به تنهایی شکاف طبقاتی را کاهش دهد، تاکید بر انفاق و صدقه می‌شود؛ زیرا وقتی هر کسی موظف باشد تا از هر مالی بخشی را به سائل و فقیر بدهد، میزان ثروت شخص چنان افزایش نمی‌یابد که شکاف طبقاتی نابهنجار پدید آید. بنابراین لازم است که تنها به ثروت عمومی نظام ولایی تکیه نشود، بلکه با تشویق افراد به صدقات و انفاقات مالی، بستر همکاری و تعاون فراهم آید و روابط میان اقشار جامعه به سمت و سویی هدایت شود که نوعی تعادل در جامعه از نظر ثروت پدید آید. از همین رو در آیات قرآن بر صدقات و انفاق تاکید شده است. در برخی از آیات آمده است که انفاق و صدقات از اموال چنان باید ارزشمند باشد که شخص پس از نماز آن را اولویت نخست عمل صالح خویش قرار دهد. در قرآن آمده که وقتی پرده‌ها کنار می‌رود و محتضر، مرگ را می‌بیند در می‌یابد مهمترین کار پس از نماز صدقه و انفاق کردن است و از همین رو خواستار تاخیر مرگ برای انجام این عمل بزرگ عبادی می‌شود.(منافقون، آیه 10) همچنین دوزخیان می‌گویند که مهمترین اشتباه آنان در دنیا این بود که قیامت را باور نداشته و نماز نمی‌گزاردند و صدقات و انفاق و اطعام نداشتند. (مدثر، آیات 43 تا 47) خداوند با این بیانات بر آن است تا مردم را تشویق به انفاق و صدقات کند و این گونه فقرزدایی را در یک سطح کاهش داده و در نهایت از میان بردارد.
3. اطعام فقیر و مسکین: البته پیش از آنکه فقرزدایی به شکل کامل انجام گیرد، باید فقیر و مسکین را زنده نگه داشت؛ بنابراین در برنامه کوتاه مدت باید به فکر اطعام فقیر و مسکین بود و نیازهای ابتدایی او را بر طرف کرد تا پس از آن برای فقرزدایی کامل و ریشه‌ای برنامه را اجرا کرد. بنابراین ساخت مراکزی که تامین‌کننده خوراک و خوابگاه آنان باشد لازم و ضروری است تا به عنوان یک برنامه کوتاه مدت اجرایی شود.

منبع :کیهان ص 8