تدبر یکی از راه های تقویت عقل

«تدبر» به معناي نظر در عواقب امور و عاقبت انديشي است. (طريحي، 289/3) در تربيت ديني، تدبر بدين معناست که انسان در ظواهر امور توقف نکند و در فرجام امور بينديشد و پايان کار را بنگرد زيرا يکي از راه هايي که مي توان با آن نيروي عقل را تقويت کرد اين است که انسان در مورد انجام هر کاري،اطراف و جوانب آن را خوب بررسي کرده و در آثار و نتايج خوب يا بد آن، انديشه و تأمل کند، چرا که توقف در ظواهر و غفلت از عواقب و نينديشيدن در فرجام کارها، انسان را از سير به سوي کمال باز مي دارد.
راه و رسم اولياي خدا بر اين اساس بود که همگان را به تدبر و عاقبت انديشي در کارها فراخواند و آنجا که اميرالمؤمنين علي (ص) مي فرمايد: « تفکر قبل أن تعزم و شاور قبل أن تقدم و تدبر قبل أن تهجم» (تميمي آمدي، 353/1)، «قبل از آن که عزم نمائي، انديشه نما، و پيش از آن که اقدام کني، مشورت کن و پيش از آن که وارد شوي تدبر کن.»
امام علي (ع) که خود برترين نمونه تربيت ديني در مکتب رسول خدا (ص) بود بيش از هر کس به عاقبت انديشي اهتمام داشت حتي در دستورالعمل هاي مديريتي به کارگزاران خود سفارش مي فرمود که در انتخاب اشخاص، از جمله ملک هاي اصلي شان در گزينش، آينده نگري و عاقبت انديشي اشخاص باشد، چنانکه در عهدنامه مالک اشتر به وي چنين مي نويسد: « و توخ منهم … و أبلغ في عواقب الأمور» (همان، نامه 53)، « از ميان مردم کساني را براي کارگزاري انتخاب کن که … داراي نظر رساتر در عواقب کارها باشند.»
اميرالمؤمنين علي (ع) فهميدن و رسيدن به لب دين و خرد ديني را ثمره ي تدبر مي داند که بدون آن، دينداري راه به جايي نمي برد و دراين باره مي فرمايد که: « الحمد لله الذي شرع الإسلام فسهل شرائعه لمن ورده … فجعله أمنا لمن عقله و سلماً لمن دخله و برهانا لمن تکلم به و شاهداً لمن خاصم عنه و نوراً لمن استضاء به و فهماً لمن عقل و لبا لمن تدبر» (همان، خطبه 106) سپاس خداي راست که شرع اسلام را بنا نهاد، و قوانين آن را براي کسي که وارد آن شود، تسهيل نمود… اسلام را نوري براي کسي که طلب روشنايي از آن نمود، قرار داد و فهمي براي کسي که تعقل ورزيد و مغزي براي آن کس که انديشيد.»