یکی از انواع مجازات های دوزخیان كه به صورت يك سنت درباره بسيارى از گنهكاران سركش اجرا مى شود، “عذاب استدراج” است. استدراج در دو مورد از قرآن مجيد آمده است، يكى در آيات ۱۸۲ و ۱۸۳ سوره اعراف و ديگر آيه ۴۴ سوره قلم و هر دو مورد درباره انكاركنندگان آيات الهى است.
به طورى كه اهل لغت گفته اند استدراج دو معنى دارد، يكى اينكه چيزى را تدريجا بگيرند (زيرا اصل اين ماده از “درجه” گرفته شده كه به معنى “پله” است، همانگونه كه انسان در صعود و نزول از طبقات پائين عمارت به بالا، يا به عكس، از پله ها استفاده مى كند، همچنين هرگاه چيزى را تدريجا و مرحله به مرحله بگيرند يا گرفتار سازند به اين عمل استدراج گفته مى شود).
معنى ديگر” استدراج"، “پيچيدن” است، همانگونه كه يك طومار را به هم مى پيچند (اين دو معنى را راغب در كتاب مفردات نيز آورده است) ولى با دقت روشن مى شود كه هر دو به يك مفهوم كلى و جامع يعنى” انجام تدريجى” باز مى گردند.
در آیات ۱۸۲ و ۱۸۳ سوره اعراف می خوانیم:
«وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ»
«وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ»
«و كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند، به تدريج، آنان را از جايى كه ندانند، گرفتار خواهيم كرد.»
«و به آنان مهلت مى ‏دهم (تا پيمانه پر شود،) همانا تدبير من محكم و استوار است (و هيچ كس را قدرت فرار از آن نيست).»
***
سه نکته:
* هشداری برای آنها که در غرق در نعمتند
«استدراج» كه يكى از سنّت هاى الهى نسبت به مكذّبين و مُترفين است. یعنی تکذیب کنندگان و آنهایی که غرق در رفاه و خود فراموشی هستند ممکن است به این عذاب به ظاهر نعمت دچار شوند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«آنان كه در رفاه و آسايش زندگى مى كنند، به فكر خطر استدراج باشند، مبادا نعمت ها وسيله‏ خواب و غفلت آنان شود.» (تفسير نور الثقلين)
همچنين فرمودند: «كسى كه در مواهب و امكانات بسيار زندگى كند و آن را مجازات استدراجى نداند، از نشانه‏هاى خطر غافل مانده است.» (تفسیر نمونه)

** عذاب مخفیانه خدا!
خداوند مهلت مى دهد، امّا اهمال نمى كند. حضرت على عليه السلام فرمود:
«هنگامى كه خداوند اراده خيرى براى بنده‏اى نمايد، به هنگام انجام گناه او را گوشمالى مى دهد تا توبه نمايد، ولى هنگامى كه بر اثر اعمالش، بدى و شرى مقدّر شود، هنگام گناه نعمتى به او مى بخشد تا توبه و استغفار را فراموش كند و به گناه ادامه دهد كه در واقع نوعى عذاب مخفيانه و به تدريج است.» (تفاسير نمونه و برهان)

*** وقتی ستایش مردم عذاب است!
گاهى نعمت‏هاى الهى، پرده پوشى‏هاى خداوند و ستايش هاى مردمى، همه و همه، از وسائل غرور و سرگرمى و به نحوى استدراج است.
امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند، دوستان خود را با تلخى‏ها هشدار مى ‏دهد و نااهلان را در رفاه، رها مى ‏كند. (تفسیر نمونه)