دستورالعمل محاسبه

قرآن مجید به مؤمنان فرمان می‌دهد:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ. (حشر: ۱۸)‏
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! تقوای الهی پیشه کنید و هر کسی باید بنگرد که برای فردا از پیش، چه فرستاده است، و از خدا پروا کنید که در حقیقت، خدا به آنچه می‌کنید آگاه است.
پیام آیه، عام و فراگیر است و مؤمن باید بدون وقفه به کارها و رفتار خود رسیدگی کند.
امیر مؤمنان علی (ع)‏ از پیامبر اکرم‏ (ص) چنین نقل می‌کند:
اَکْیَسُ الْکَیِّسیِِنَ مَنْ حََاسَبَ نَفْسَهُ وَ عَمِلَ لِمََا بَعْدَ الْمَوْتِ.
زیرک‌ترین زیرکان، کسی است که به حساب خود برسد و برای پس از مرگ، کار کند.
در سخنان و کتاب‌های بزرگان، دستـورالعمل‌های گوناگونـی بـرای محاسبـه نفس و اعمال یافت می‌شود که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
۱. استمداد از خدا؛ قرآن مجید می‌فرماید: إِنَّ اللَّهَ عَلَی‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ. (حج: ۱۷)‏
به درستی که خدا بر همه چیز گواه است.
عالم خودساخته و پرهیزگار، سید بن طاوس در این باره چنین می‌نگارد:
هنگام محاسبه، با عقل و دل خویش، خدای آگاه به نهان و نیز دو فرشتة نگهبان خویش را حاظر و ناظر ببین و چون شریکی که از جزئیات کارهای شریکش آگاه است و اهل سهل‌انگاری و گذشت نیست، به حساب خود برس. و نیز آگاه باش که اعضا و جوارحت از تو نزد خدا شکایت می‌کنند که آنها را در مسیری که خدا تعیین کرده به کار نگرفته‌ای، تو نیز با آنها مقابله به مثل نما و از آنها به درگاه خدا گله کن و با تضرع و زاری بگو:
رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِن لَمْ تَغْفِـرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ. (اعراف: ۲۳)‏
پروردگارا ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و بر ما رحم نکنی، مسلّماً از زیانکاران خواهیم بود.
لاَّ إِلهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظَّالِمِینَ. (انبیاء: ۸۷)‏
معبودی جز تو نیست، منزهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم.
خداوندا من تو را خواندم و به تو امید بستم، اگر بر من روی آورده و توجه نموده‌ای، رحم فرما و دعایم را مستجاب کن و امیدواری‌ام را تصدیق فرما و اگر هنگام گفتگوی من با مقام ارجمند خویش، از من روی گردانیده‌ای، با رحمت بی‌منتهای خویش بر من رحم آور.
۲. محاسبه واجبات؛ نخستین گام در محاسبه، حسابرسی به واجبات الهی اعم از فردی و اجتماعی است. دانشمند اخلاق، ملامهدی نراقی در این باره می‌نویسد: بایـد نخست حساب واجبات را از نفس کشید؛ زیرا واجبات به منزلة سرمایة اصلی آدمی است؛ اگر به خوبی ادا شده سپاسگزار خدا باشد و آمادگی خود را حفظ کند و اگر به جای نیاورده، آنها را قضا کند و اگر با کاستی انجام داده، با انجام مستحبات، آنها را تکمیل کند.
۳. محاسبه گناهان؛ پس از واجبات؛ نوبت حسابرسی از گناهان است. مؤمن باید در پایان هر روز به افکار و اخلاق و اعمال روزانة خویش نیک بنگرد و اگر گناهی در آن مشاهده کرد، خویشتن را پس از سرزنش، تنبیه و معاتبه نماید و بسان تاجری که از شریکش حساب می‌کشد، خود را به دادن تاوان ملزم کند. او باید بر نفس خویش سخت بگیرد؛ زیرا نفس بسیار حیله‌گر و شیاد است؛ چنان‌که قرآن می‌فرماید:
إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهْْ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی. (یوسف: ۵۳)‏
نفس، قطعاً به بدی امر می‌کند مگر کسی را که خدا رحم کند. وظیفة واجب و فوری در برابر هر گناه ـ خواه صغیره باشد خواه کبیره ـ توبه و اظهار پشیمانی در درگاه ایزدی است؛ زیرا به تعبیر امیر مؤمنان علی(‏ : اَلذُّنُوبُ الدََّاءُ وَالدَّوََاءُ الْاِسْتِغْفََارُ وَالشِّفََاءُ اَنْ لاََ تَعُودَ. گناهان، بیماری و طلب آمرزش دواست و درمان، آن است که به گناه بازنگردی.
۴. حساب حق الناس؛ شخصی از امیر مؤمنان‏(‏ پرسید: انسان چگونه به حساب خود رسیدگی کند؟ آن حضرت‏(‏ فرمود: اینکه آدمی در پایان روز به نفس خود بگوید: ای نفس! امـروز نیـز گذشت و هرگز بازنمی‌گردد اما خدا تو را بازخواست خواهد کرد که آن را در چه کاری گذرانده‌اند؟ آیا خدا را به یاد داشته و ثنایش گفته‌ای؟ آیا نیاز مؤمنی را برآورده‌ای و به فریاد کسی رسیده‌ای؟ آیا پس از غیبت کردن مؤمن جلوگیری نموده‌ای؟ آیا به کمک مسلمانی شتافته‌ای؟ در [مجموع] این روز چه کرده‌ای؟ پس اگر به یاد آورد که نیک عمل کرده، حمد و سپاس خدای گوید بر توفیقی که یافته است و اگر متوجه شد که گناه یا کوتاهـی کرده است، از خدا طلب آمرزش کنـد و درصـدد جبران آن برآیـد و مصمم شود که تکرار نکند.
۵. نگاشتن حساب‌ها؛ مرحوم ملامهدی نراقی در این باره می‌نویسد: لازم است بر نفس خویش سخت بگیرد زیرا او بسیار حیله‌گر و شیاد است؛ نخست باید او را در برابر سخنانی که در طول روز بر زبان آورده بازخواست کند. دوم او را در برابر همة کارها و حالات روزانه به حساب بکشد مانند: نگاه کردن، نشست و برخاست، خورد و خوراک، سکوت و خاطرات، اندیشه و اخلاقیات. اگر نفس از عهدة پاسخگویی به همة مطالبات شرعی و عرفی برآمد، حساب آن روز او تصفیه شده است و اگر نتوانست پاسخگو باشد باید در روزهای آینده بدهی‌هایش را بپردازد. این بدهی‌ها باید در صفحة دل یا کاغذ مکتوب شود تا فراموش نگردد و زمان استیفای آن سپری نشود.
۶. دستورالعمل جامع؛ عالمان ربّانی برای خود و رهروان راه سعادت دستورالعمل‌ها و کتاب‌های فراوانی نگاشته‌اند؛ از جمله مرحوم ملامحسن فیض کاشانی، برای محاسبه، دستورالعمل کاملی ارائه داده و تأکید کرده است که مؤمن باید پیوسته بر امور بیست و پنج‌گانه زیر مواظبت کند و حساب آنها را مدّ نظر داشته باشد:
۱. نمازهای روزانه،
۲. نماز جمعه، عید و آیات.
۳. نمازهای نافله
۴. روزه ماه رمضان،
۵. روزه‌های مستحبی
۶. پرداخت (خمس و) زکات.
۷. انفاق و حق معلوم غیر زکات.
۸ . حج واجب.
۹. زیارت مرقد مقدس پیامبر و امامان معصوم.
۱۰. ادای حقوق برادران دینی و برآوردن نیاز آنان.
۱۱. جبران آنچه از آنها باقی مانده.
۱۲. زدودن اخلاق ناپسند و آراستگی به اخلاق نیکو.
۱۳. ترک محرمات.
۱۴. ترک شبهات.
۱۵. وارد نشدن در کارهای بیهوده،
۱۶. کم خوردن، کم خفتن، کم گفتن،
۱۷. تلاوت آیاتی از قرآن در روز.
۱۸. ذکر و دعا.
۱۹. هم‌نشینی با علما و پرسش از آنان.
۲۰. خوش‌رفتاری با مردم.
۲۱. راستی در سخن و کردار.
۲۲. توکل بر خدا.
۲۳. صبر بر بی‌وفایی خویشان و بستگان.
۲۴. امر به معروف و نهی از منکر.
۲۵. تقسیم اوقات شبانه‌روز و گفتن ذکر در ساعات آن.