اصول و قواعد مناظرات انتخاباتی از دیدگاه قرآن

هر کاری دارای اصول و قواعدی است که باید مراعات شود. انتخابات و نیز مناظرات انتخاباتی نیز از جمله کارهایی است که دارای اصول و قواعدی است. برخی از این قواعد از قواعد اخلاقی عام است که اختصاصی به مسلمان یا کشور و نظام اسلامی ندارد؛ اما برخی از اصول و قواعد در چارچوب فعالیت‌های یک مسلمان در یک نظام اسلامی مطرح است که به فلسفه و سبک زندگی اسلامی ارتباط دارد و مسلمان نمی‌تواند فارغ از آنها عمل و رفتار کند. در حقیقت فقه اسلامی ناظر به همه رفتارهای مکلفان مسلمانی است که می‌خواهند بر اساس فلسفه و سبک زندگی اسلامی زندگی کنند و جامعه‌ای قرآنی - اسلامی را در دنیا بسازند و سعادت دنیا و آخرت خویش را بدان تضمین کنند.
نویسنده در مطلب حاضر به برخی از اصول و قواعد مناظرات انتخاباتی براساس آیات قرآن اشاره کرده است.
***
اهداف مناظره
مناظره به هر هدفی شکل گرفته باشد، بی‌گمان به سبب ریشه واژه باید ناظر به نظر افراد باشد که از سوی هر یک ارائه می‌شود. در حقیقت نظر هر کسی در تقابل و گاه در برخی از موارد در تایید نظر دیگری مطرح است. بنابراین، در اغلب موارد، دو سویه مناظره، نظری موافق یکدیگر نداشته و هر یک در اندیشه آن است تا نظر خویش را تبیین کرده و ادله و شواهدی به نفع نظر خویش و علیه نظر دیگری بیان کند و نقص و نقیضی بر نظر دیگری وارد سازد.
به نظر می‌رسد که مناظرات، در بسیاری از موارد در ساختار جدال و مجادله انجام می‌گیرد. جدال، گفتگويى توأم با نزاع و غلبه جستن يك طرف بر ديگرى است(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص‌189، «جدل». و به قصد منصرف كردن وى از رأى و نظرش انجام می‌گیرد.(مجمع‌البيان، ج‌5‌-‌6‌، ص‌237).
البته در مناظره‌های انتخاباتی، شخص نمی‌خواهد رای و نظر خویش را بر طرف دیگر چنان تبیین کند که نظرش برگردد و با او موافق و هم‌داستان شود؛ بلکه می‌خواهد با تبیین ادله و شواهدی، نظر خویش را حق و درست جلوه داده و با نقص و نقیض، نظر دیگری را نادرست بنمایاند تا پیروان و هواداران بیشتری را به سوی خود جلب کند. در حقیقت مخاطب این گونه مناظرات، کسانی هستند که آرای آنان در رسیدن افراد به جایگاه مدیریتی موثر است و آنان می‌توانند در آینده بر اساس این آرا و مدیریتی که به دست می‌آورند، نظرات و مواضع خویش را در سیاست‌های داخلی و خارجی عملیاتی سازند؛ هر چند که برخی خلاف آن عمل می‌کنند، که جای خود بماند؛ چنان‌که برخی در مناظرات با آنکه حق را می‌یابند و می‌شناسند، ولی بر باطل خود، اصرار می‌ورزند. البته برخی نیز لجوج هستند و بر این باورند که نظر و رای خودشان درست است. از این‌رو، هرگز از مواضع و موضع‌گیری‌های خود کوتاه نمی‌آیند.
به هر حال، آنچه در مناظرات انتخاباتی و مجادلات آن اتفاق می‌افتد، آمیزه‌ای از حق و باطل است که خود فتنه‌ای برای خود ایشان و مردم است. این در حالی است که بر اساس آموزه‌های قرآن و اسلام، اهداف مناظرات و مجادلات باید تبیین حق و ایجاد گرایش به سوی آن باشد و انسان نباید بر مواضع باطل خویش اصرار کند و یا دیگران را به مواضع باطل سوق دهد و با تشویش اذهان و هوچی‌گری مردم را گمراه کند؛ زیرا نباید هدف سخنی جز راستی و درستی باشد؛ چرا که انسان مسلمان برای یافتن حق و گرایش به آن تلاش می‌کند و هرگز گرایشی به باطل ندارد و مواضع باطل را تایید و امضا نمی‌کند.
از نظر قرآن مجادله‌ها و مناظره‌ها می‌تواند براساس و اهداف چندی انجام گیرد که شامل موارد زیر است:
1. استیفای حق: گاه مناظره و مجادله برای آن انجام می‌گیرد تا حقی روشن و استیفا شود و حق به حقدار برسد؛ چنانکه مناظره خوله با پیامبر(ص) در این راستا انجام شده است.(مجادله، آیات 1 و 2)
2. تبلیغ حق: تبلیغ حق و بیان پیام راست و درستی هدف دیگر است. پیامبران برای تبیین پیام و تبلیغ دین اسلام از مجادله بهره می‌بردند؛ البته آنان مجادله احسن می‌کردند که مجادله بر اساس معقولاتی است که مقبول طرف دیگر است و او آن را می‌پذیرد. این معقول، مقبول مبنا و پایه برای بحث قرار می‌گیرد تا این گونه حق و اسلام تبلیغ شود.(نحل، آیه 125)
3. نابودی باطل: گاه مناظره برای نابودی باطل انجام می‌گیرد.
4. اثبات باطل و نابودی حق: مناظره‌های کفار همواره برای اثبات باطل و نابودی حق انجام می‌شود. آنان در این امر از همه ابزارها بهره می‌گیرند. بهره‌گیری از شبهات و متشابهات از جمله آنهاست. کسانی که متعصب هستند بر تعصب کورکورانه خود اصرار می‌کنند و دست از آن بر نمی‌دارند.(لقمان، آیات 20 و 21)
از نظر قرآن، انسان‌ها باید به هدف شناخت حق و ایجاد گرایش به حق در مناظرات شرکت کنند و اصول و قواعد آن را مراعات نمایند. بنابراین، باید به دور از تعصب(لقمان، آیات 20 و 21)، تکبر(حج، آیات 8 و 9)، جهل و نادانی و بی‌خردی(حج، آیات 3 و 8) و مانند آن انجام گیرد.

قواعد مناظرات انتخاباتی
مناظره‌های انتخاباتی همانند هر مناظره دیگر باید براساس فلسفه و سبک زندگی اسلامی باشد. از آنجا که اسلام قواعد و قوانینی را برای هر عمل مکلف تعیین کرده است، هر کسی که وارد مناظرات از جمله مناظره‌های انتخاباتی می‌شود، باید آن را مراعات کند. قواعد مناظره‌های انتخاباتی از منظر قرآن، بر اساس مبانی و اصول فلسفه زندگی و نظام سیاسی آن شکل می‌گیرد و باید مراعات شود. مهم‌ترین اصول و قواعد مناظره‌های انتخاباتی از منظر قرآن عبارتند از:
1. منطق‌محوری: منطق چارچوبی است که از نظر شکلی و محتوایی سخن را سامان می‌دهد. سخن باید از نظر شکلی و محتوایی به گونه‌ای باشد که حق را آشکار ساخته و باطلی را از حق جدا کند. کسی که وارد مناظره و مجادله می‌شود باید اصول منطق را بشناسد و بر اساس آن عمل کند. امروزه هر کسی بر این جمله اصرار می‌ورزد که قواعد بازی را بشناسید و براساس آن عمل کنید. بنابراین، یک مسلمان باید قواعد بازی مناظره‌های انتخاباتی را بر اساس اصول و مبانی اسلامی و قرآنی بشناسد و بر اساس آن عمل کند. از جمله مهم‌ترین قواعد آن است که انسان منطقی سخن بگوید و بر اساس علم و دانش قطعی و اگر نشد اطمینانی سخن را بر زبان جاری سازد. مجادلات بی‌علم و براساس گرایش‌های حزبی و جناحی خطری است که دامنگیر همگان است و مسلمان باید سخن از روی علم بگوید و تحت تاثیر گرایش‌های حزبی نباشد. خداوند به شدت مسلمان را از سخنانی که بر اساس گمانه و ظن است پرهیز می‌دهد و خواهان گفتار و رفتار عالمانه است. مجادله و مناظره نیز باید این گونه باشد.(حج، آیات 3 و 8؛ لقمان، آیه 20؛ غافر، آیات 35 و 56؛ اعراف، آیه 71)
2. هدایت‌محوری: مجادله و مناظره باید هدایت‌محور باشد و هیچ یک از طرفین مناظره نباید کاری کنند که موجب گمراهی طرف دیگر یا مردم شود.(همان)
3. قوانین‌محور: مناظره و مجادله باید قوانین‌محور باشد و بر اساس قوانین روشن و مکتوب انجام گیرد. در این مسئله هم باید قوانین مناظره و اصول آن شفاف و روشن مشخص شود و هم باید محتوا موجب روشنی قوانین و افزایش شفافیت در این عرصه شود. به سخن دیگر، هم از نظر شکلی و هم از نظر محتوایی باید مجادله بر اساس قوانین باشد.(همان)
4. ادله محکم و استوار: طرفین مناظره باید ادله‌ای که ارایه می‌دهند، محکم و استوار باشد به طوری که بتوان در محاکم نیز بدان استناد کرد. در حقیقت ادله باید از چنان استواری برخوردار باشد که موجبات سلطه مطلب و مواضع طرف مجادله شود. از این‌رو در آیات قرآن بر واژه سلطان به عنوان مهم‌ترین ویژگی در ادله و براهین مجادله تاکید شده است.(غافر، آیات 35 و 56)
5. حسن معاشرت: از دیگر قواعد اسلامی – قرآنی مناظره ، برخورد نیک و معاشرت خوب است که باید میان دو طرف مناظره برقرار باشد. ادب کلامی باید با ادب رفتاری جمع شود؛ زیرا هدف از مناظره تبیین حق و مواضع درست است نه آنکه کسی بخواهد دیگری را به هر شکلی از میدان به در کند. اصولا در اسلام، هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند و کسی نمی‌تواند برای رسیدن به مطلب حق یا کار حق، از ابزار باطل و ناحق بهره برد. خداوند در آیه 125 سوره نحل تنها در صورتی مجادله را جایز می‌داند که از نظر شکلی و محتوایی نیک باشد؛ یعنی هم در محتوا و هم در روش باید به شکل نیکی برگزار شود تا هیچ‌گونه شائبه بداندیشی و بدگویی در آن به چشم نیاید. از نظر محتوایی باید شخص تلاش کند که موجبات هدایت برای دیگری را فراهم آورد نه آنکه گمراه سازد و از نظر شکلی نیز به گونه‌ای عمل کند که رفتار نیک و معاشرت خوش از آن به چشم آید. همین قاعده در آیه 46 سوره عنکبوت نیز تبیین شده است.
6. تاکید و تایید مشترکات: مجادله نباید به گونه‌ای باشد که تنها هدف آن مچ‌گیری باشد، بلکه باید بر مشترکات تاکید و بر موارد مورد اتفاق مهر تایید زده شود.(عنکبوت، آیه 46)
7. رفق و مدارا: از آنجا که هدف از مجادله و مناظره تبیین حقایق و مواضع است، نباید به گونه‌ای باشد که موجب درگیری و جنگ و اهانت و مانند آن شود. مدارا کردن و نرمی در کلام و عمل می‌تواند مناظره را از حالت هیجانی غیرعقلانی به سمت عقلانیت سوق دهد و آثار و تاثیر مثبتی بر طرفین و جامعه بگذارد. یکی از معانی «و جادلهم بالّتى هى أحسن» در آیه 125 سوره نحل، جدال با رفق و مدارا است که به عنوان یک قاعده جدلی در قرآن مطرح شده است.(مجمع‌البيان، ج‌5‌-‌6‌، ص‌605 و نیز همان، ج‌7‌-‌8‌، ص‌449) همچنین از آیات 67 و 68 سوره حج به دست می‌آید که مدارا از اصول و قواعد اصلی مناظرات اسلامی و قرآنی است؛ زیرا خداوند در این آیات بیان می‌کند که با آنان منازعه کلامی نداشته باشد و در صورتی که امری را نمی‌پذیرند با گفتن خدا بهتر می‌داند از ادامه سخن و مجادله بگذرند و در حقیقت براساس قاعده «قالوا سلاما»(غافر، آیه 65) با سلام و صلوات از مجادله عبور کنند.
8. اجتناب از زبان‌بازی: برخی فلسفه را زبان‌بازی و بازی زبانی دانسته‌اند و فیلسوف را کسی می‌دانند که با بازی زبانی افکار می‌سازد و فلسفه می‌بافد؛ در حالی که حقیقت چیز دیگری است؛ و این افراد فیلسوف نیستند، بلکه سفسطه کنندگانی هستند که با بازی زبانی موجبات گمراهی دیگران می‌شوند. برخی در مجادلات و مناظرات، کلمات بی‌معنا و پوچ و بی‌محتوایی را به کار می‌برند که خودشان نیز از مفهوم آن اطلاعی ندارند. دم از حقوق بشر و آزادی می‌زنند در حالی که معنا و مفهوم آن را نمی‌دانند. این کلمات تنها الفاظ زیبا و پر طمطراقی است که چون طبل توخالی تنها صدا دارد و هیچ. خداوند در آیه 71 سوره اعراف از این نوع زبان‌بازی و کلمات بی‌محتوا و پوچ به عنوان «اسماء سمیتموها» نام‌های نامگذاری شده یاد می‌کند که فاقد حقیقت و معنا است. از همین رو، خداوند از چنین رفتاری در مجادله و مناظره در همین آیه برحذر داشته است؛ زیرا هدف از مجادله در رویه اسلامی، تبیین حقیقت است. البته دیگران درصدد هستند که حق را نابود کرده و باطل را جایگزین سازند. از همین رو به زبان‌بازی رو می‌آورند.(کهف، آیه 56)
9. اجتناب از شیطنت: از امور دیگری که در مجادله و مناظره انتخاباتی باید پرهیز شود، شیطنت‌کاری است. برخی از افراد با شیطنت بر آن هستند تا مواضع خویش را حفظ کرده و اهداف خویش را محقق سازند. اینان با استفاده از باطل و سخنان زیبا و فریبا تلاش می‌کنند تا طرف مقابل را از میدان به در کرده و خود جای رقیب بنشینند.(حج، آیه 3) این رویه سزاوار مسلمان نیست؛ چه رسد کسانی این رویه را در پیش گیرند که بخواهند مسئولیتی را در نظام اسلامی به عهده گیرند.
10. اجتناب از تمسخر: مسلمان هرگز کسی را تمسخر نمی‌کند و دنبال استهزا نمی‌رود. بر این اساس، در مناظره و مجادله رویه‌ای را در پیش نمی‌گیرد که موجب تمسخر باشد. این در حالی است که دشمنان هر طوری شده می‌کوشند تا باطل خود را حق جلوه دهند و حق را نابود سازند(کهف، آیه 56) و برای رسیدن به مقصود خویش از همه ابزارهای باطل و حق استفاده می‌کنند. از جمله این ابزارها و رویه‌ها می‌توان به استهزا و تمسخر طرف مقابل اشاره کرد تا این گونه خود را چیره سازند و سخن و موضع خویش را پیش برده و تثبیت کنند.(همان)
11. اجتناب از تکبر: مومن، متواضع است و در برابر حق نیز سر تسلیم فرود می‌آورد؛ اما کافر، متکبر و مستکبر است و حق را نمی‌پذیرد و با تکبر و استکبار با مردم مواجه می‌شود. از نظر قرآن کسانی که از روی جهالت و بی‌خردی و نادانی به مجادله می‌پردازند دل‌هایی پر از تکبر دارند و از نظر روان‌شناسی مردمان متکبر هستند.(غافر، آیه 56) پس کسانی که در مناظره‌های انتخاباتی در نظام اسلامی وارد می‌شوند، باید تکبر را کنار بگذارند و در برابر حق و اهل آن فروتن باشند.
12. دلسوزی: از آنجا که هدف مجادله و مناظره، احقاق حق است، نباید به دور از اموری باشد که مخالف حق است و موجبات طرد و دوری مردم شود؛ پس اگر کسانی که وارد مناظرات می‌شوند حق‌جو هستند، باید دلسوز مردم نیز باشند و سخنی نگویند که مردم را از حق دور سازند یا طرف مقابل را در شرایط بدی قرار دهند. مجادله احسن باید با دلسوزی و همدلی همراه باشد.(هود، آیه 74)
در آیات قرآن اصول و قواعد دیگری نیز بیان شده که یا به همین اصول کلی باز‌می‌گردند یا توضیح و تبیینی از همین اصول ذکر شده است.

* علی جواهردهی

منبع: روزنامه کیهان 9 اردیبهشت 96