چگونه خدا را یاد کنیم؟
امام علی علیه السلام فرمودند:
کُلُّ اَمْر ذى بال لَمْ یُذْکَرْ فیهِ اسْمُ اللهِ فَهُوَ اَبْتَرُ؛
هر کار داراى اهمیّتى که بدون یاد خدا آغاز گردد، به سرانجام نمى رسد.
بحار الانوار، جلد 73، صفحه 305 و جلد 89، صفحه 242.
شرح حدیث:
یاد خداوند در تمام اعمال و گفتار انسان مؤثّر است و غفلت از آن نتیجه منفى دارد. بر این اساس در این روایت شریف توصیه به ذکر نام الله در هر کارى شده است و روشن است که منظور از بردن نام خدا و آغاز هر کارى به نام او، فقط گفتن بسم الله نیست، بلکه هدف این است که خداوند در تمام اعمال ما حضور داشته باشد، بدین جهت در این روایت، بر خلاف روایات مشابه، به جاى «لَمْ یُبْدَأْ»(1) جمله «لَمْ یُذْکَرْ» آمده است. که نه تنها در شروع کار، بلکه در ادامه کار هم ذکر الله لازم است.
چگونه خدا را یاد کنیم؟
«ذکر الله» و به یاد خالق و آفریدگار جهان هستى بودن انواعى دارد، برترین آن این است که انسان بداند او وجودى است وابسته، که بدون تکیه بر خداوند، حتّى براى یک لحظه، نمى تواند به زندگى خود ادامه دهد. وابستگى ما انسان ها، بلکه تمام موجودات جهان هستى به خداوند متعال، مانند وابستگى نور چراغ ها به منبع انرژى است که در ابتدا و ادامه نیاز به آن منبع دارد. اگر انسان به این مرحله از یاد خدا برسد و از آن غفلت نکند، بدون شک متحوّل و دگرگون مى گردد و دیگر به هیچ کس جز خدا تکیه نمى کند و امکان ندارد که آلوده به گناه شود; زیرا چنین انسانى همواره خویش را در محضر خدا مى بیند و تمام نعمت ها و در یک جمله هستى اش را از ناحیه او مى داند و روشن است که چنین انسانى هرگز گرفتار معصیت نمى شود. گناهان در لحظه هایى رخ مى دهد که انسان از خدا غافل مى شود(2). انسانى که دائماً به یاد اوست گناه نخواهد کرد.
پی نوشتها:
1. جامع الصغیر، جلد 2، صفحه 277، حدیث 6284.
2. مباحث مختلف مربوط به غفلت؛ از جمله عوامل غفلت، عواقب شوم غفلت، نشانه هاى غفلت، راه هاى زدودن غفلت، غفلت مثبت و منفى و دیگر مباحث مربوطه را در کتاب اخلاق در قرآن، جلد دوم، صفحه 324 به بعد، مطالعه فرمایید.
کسی که در پی گنج است
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
لاتَکُن مِمَّن یَرجُو الآخِرَهَ بِغَیرِ عَمَلٍ، و یُرجّی التَّوبَهَ بِطُولِ الآمَلِ؛
از کسانی مباش که بدون عمل امید به آخرت دارند و با آرزوهای دور و دراز توبه را به تأخیر می اندازند.
نهج البلاغه، حکمت 142
شرح حدیث:
کسی که در پی گنج است، رنج آن را هم باید به جان بخرد.
کسی هم که به آخرت و بهشت و پاداش الهی امیدوار است، برای رسیدن به این هدف باید تلاش و عمل صالح و انجام وظیفه کند.
مگر باغبان و کشاورز بدون شخم زدن و بذر پاشیدن و آبیاری و مراقبت می تواند محصولی برداشت کند؟ و مگر بدون نماز و روزه و انجام تکالیف و ترک گناه و زندگی در مسیر بندگی خدا و پرهیز از هوای نفس و پیروی از شیطان می توان به بهشت الهی و نعمتهای آن رسید؟ عقیده به آخرت انگیزه ای برای عمل صالح است.
گناه دامی برای انسان است که او را طعمه ی عذاب می کند.
معصیت جرمی است که دیر یا زود گنهکار را گرفتار کیفر الهی می سازد. راه درمانش «توبه» است.
توبه را هم نباید به تأخیر انداخت. گناه مثل یک غده ی بدخیم است که در اولین فرصت باید با جرّاحی توبه آن را مداوا کرد، و گرنه جان را به خطر می اندازد.
کار شیطان و نفس امّاره به تأخیر انداختن توبه است و القای این که: حالا چه عجله ای است، فرصت باقی است، هنوز جوانی و…
ولی با آرزوهای دراز نباید توبه را به تأخیر انداخت؛ چون غدّه ی گناه بسیار خطرناک و عاقبت سوز است.
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391).
بهترین نیکی و احسان
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
خَیرُ البِرَّ ما وَصَلَ إلَی المُحتاجِ؛
بهترین نیکی و احسان آن است که به دست نیازمند برسد.
غررالحکم، ج 3، ص 425
شرح حدیث:
برخی خرجها هدر می رود، مثل آبی که به کویر و شنزار ریخته شود.
برخی احسانها و کمکها هم بسیار کارساز و گره گشامی شود، مثل آبی که پای یک گل تشنه ریخته شود یا بوستان خشکیده ای آبیاری گردد.
اطعامهای فراوانی صورت می گیرد،
اما از رهگذر این خرج و مخارج و سفره ها و اطعامها، چند گرسنه و نیازمند سیر می شوند و بینوایان به «نوا» می رسند؟
مهم تر از اصل خرج کردن شناخت «مورد» و تشخیص «نیاز» است، تا مخارج هدر نرود.
هر کس که دست گدایی دراز کرد، «محتاج» نیست.
بسیاری هم هستند که نیازمندان واقعی اند، اما به سبب شرم و حیا یا مناعت طبع و حفظ آبرو دست نیاز پیش کسی دراز نمی کنند، از کسی چیزی درخواست نمی کنند و صورت خود را با سیلی سرخ نگه می دارند.
شناخت چنین اشخاص و تأمین نیاز آنان بزرگترین عمل صالح است.
دستی عزیزتر است که کمک مالی و مساعدتهای خود را به «نیازمند واقعی» برساند.
چنین نیازمندی شاید در همسایگی شما باشد یا از خویشاوندان دور و نزدیکتان.
نیکی خود را به دست نیازمندش برسانید.
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391).
اسیر کجا و آزاد کجا؟
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
الحَریصُ أسیرُ مَهانَهٍ لایُفَکُّ اَسرُهُ؛
حریص گرفتار و اسیر ذلت و خواری است که اسارتش هرگز از بین نمی رود.
غررالحکم، ج 1، ص 361
شرح حدیث:
به همان صورت که قناعت مایه ی عزت و آزادگی و سربلندی است، حرص و آز و طمع نیز اسارت آور و مایه ی ذلّت و خواری است.
آنچه انسان را به «آزادگی» می رساند، مناعت طبع، بلند نظری و قناعت است و آنچه به خواری می کشد، افزون طلبی، سیری ناپذیری و زیاده خواهی است.
اسیر کجا و آزاد کجا؟
کسی که خود را از قید و بند «حرص» آزاد کند، نه گرفتار غصه و رنج به خاطر «نداشتن» است، نه مجبور می شود برای رسیدن به خواسته هایش تملق بگوید، رو بیندازد و سبک و خوار شود.
«نخواستن» انسان را «آزاد» می کند و «خواستن» به اسارت می کشاند، اسارتی همیشگی که حریص و آزمند گروگان ابدی آن است و چاره ای ندارد جز آن که خود را از این دام برهاند.
مهار کردن تمنیّات نفس و خواهشهای دل بخصوص در مسائل مالی و مادی ما را از این اسارت می رهاند.
چرا گروگان حرص و آز بمانیم وقتی که می توانیم آزاد و عزیز باشیم؟
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391)
زشت زشت است، چه پنهان و چه آشکار
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
ما لایَنبَغی اَن تَفعَلَهُ فِی الجَهرِ، فَلاتَفعَلهُ فِی السِّرِ؛
آنچه انجام دادنش در آشکارا سزاوار نیست، پس در نهان هم آن را انجام مده.
غررالحکم، ج 6، ص 91
شرح حدیث:
کارهای بد مثل غذاهای مسموم آثار زیانبار خود را دارد.
غذایی که مضّر است، فرقی نمی کند که در نهان خورده شود یا آشکارا، با علم و عمد یا از روی اشتباه و جهل. به هر حال تأثیر خود را می گذارد.
اعمال ناشایست نیز چنین است.
چه دیگران ببینند و بفهمند یا نبینند و نفهمند، گناه و کار ناشایست برای روح و فکر ما، برای سعادت و آخرت ما، برای اخلاق و شخصیت ما زیان آور است، پس انجام پنهانی یا آشکار آن فرقی نمی کند.
البته در یکی آبرو هم می رود، و در دیگری رسوایی کمتر است.
اگر هم ارتکاب نهانی خلاف و گناهی را مردم نفهمند و آبروریزی به بار نیاید، ولی… خدا و فرشتگان شاهد و ناظر که می بینند!
زشت زشت است، چه پنهان و چه آشکار.
گناه هم آفت روح و سیاه کننده ی نامه ی عمل و مایه ی عذاب آخرت است، چه آشکارا انجام شود چه در خفا.
وارستگان و فرزنگان برای پرهیز از بدی و خلاف برای خدا، ملائکه، وجدان و شخصیت خود هم حسابی باز می کنند و آنچه را از انجامش در حضور دیگران شرم دارند، پنهانی هم مرتکب نمی شوند.
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391).
عالم محضر خداست
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
آَیُّهَا النّاسُ! إتَّقُوا اللهَ الّذی إن قُلتُم سَمِعَ، وَ إن أضمَرتُم عَلِمَ؛
ای مردم! از خدایی پروا کنید که اگر بگویید می شنود، و اگر چیزی را در دل پنهان کنید، می داند.
نهج البلاغه، حکمت 194
شرح حدیث:
خلافکاران گاهی می پندارند که زیر کند که تخلف می کنند و کسی متوجه نمی شود.
اهل معصیت نیز خیال می کنند گناهانشان از چشم و علم خدا پوشیده و پنهان است.
آیا اگر بدانیم دوربینی در همه ی حالات از رفتار ما فیلم برداری می کند و ضبط صوتی همواره از مکالمات ما «نوار صوتی» تهیه می کند، به همین وضع خواهیم بود؟
توجه به این که پیوسته چشم و گوشی بینا و شنوا حرکات و سخنان ما را می بیند و می شنود، نقش مهمی در جلوگیری از خطا و گناه دارد.
موعظه ی حضرت علی (علیه السلام) همین است:
دعوت به تقوا و پروا از خدایی که هم شنوای سخن است، و هم آگاه از نهان.
او شنواترین شنوایان است (اسمع السّامعین)
و بیناترین بینندگان (ابصر النّاظرین)
اگر خدا را باور داریم، چنین باور و معرفتی نسبت به او داشته باشیم که «عالم محضر خداست، در محضر خدا گناه نکنیم. »
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391).
در کیفر گناه و خطا شتاب مکن
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
لاتُعاجِلِ الذَّنبَ بِالعُقُوبَهِ، وَ اترُک بَینَهُما لِلعَفوِ موضِعاً تَحرُزُ بِهِ الأجرَ وَ المَثُوبَه؛
در کیفر گناه و خطا شتاب مکن. میان گناه و کیفر فرصتی برای عفو باقی بگذار تا به سبب آن به پاداش و ثواب دست یابی.
غرالحکم، ج6، ص306
شرح حدیث:
یک خطا کار را هم می توان عفو کرد، هم به کیفر رساند.
برای هر دو مجال و فرصت هست، ولی کدام بهتر است و در کدام باید شتاب کرد؟
اگر هم تنبیه و کیفری در کار باشد، باید بر اساس سازندگی و بازدارندگی باشد، نه انتقام جویی و عداوت. پس چه جایی برای عجله و شتاب؟
البته این غیر از مواردی است که حق جامعه ضایع شده باشد و خیانت به ملّت صورت گیرد، که آنجا هر چه سریع تر و قاطع تر کیفر صورت گیرد، بازدارندگی آن نسبت به جرایم مشابه بیشتر خواهد بود.
گاهی تنبیه و عقوبت سریع مجال عفو و بخشایش را از بین می برد.
باید فرصت و زمانی باقی گذاشت تا خطاکار مجال توبه و اصلاح و جبران داشته باشد.
اگر عفو صورت گیرد، هم ثواب عفو و گذشت وجود دارد، هم رضای پروردگار.
از خدا باید آموخت، مهلت دادن و زود مؤاخذه نکردن را.
وقتی جای عفو باقی است، چه شتابی برای مجازات؟ مبادا با عجله کردن در تنبیه و عقوبت زمینه ی عفو و اصلاح از بین برود.
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391)
نشانه های عقل وخرد
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
ثَلاثَهُ تَدُلُّ علی عُقولِ أربابِها: اَلرسّولُ وَ الکِتابُ وَ الهَدِیَّهُ؛
سه چیز نشان دهنده ی عقل و خرد صاحبان آن است: 1. فرستاده 2. نامه 3. هدیّه.
غررالحکم، ج 3، ص 343
شرح حدیث:
پایه ی قضاوت ما درباره ی دیگران اعمال و رفتار آنان است.
این که کسی تا چه حدّ خردمند یا سبک عقل است، از چند چیز فهمیده می شود که در این حدیث به سه مورد اشاره شده است.
1. پیک و قاصدی که انسان در پی انجام کاری می فرستد و به عنوان نماینده از سوی او حرف می زند یا عمل می کند.
2. نامه و نوشته که به صورت درخواست، شکایت، انتقاد، احوال پرسی، ابراز علاقه و… است، نوشته تراوش فکر و سلیقه ی هر کس است و لحن کلام و بیان و کیفیت نامه معیار خرد نویسنده است.
3. هدیه و تحفه ای که به هر مناسبتی برای کسی می فرستید یا با خودتان می برید.
همچنان که «تا مرد سخن نگفته باشد، عیب و هنرش نهفته باشد»، قاصد و نامه و هدیه نیز ارزش و شخصیت و میزان خرد انسان را نشان می دهد.
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391)
در خلوت هم نباید گناه کرد
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
اِتَّقُوا مَعاصِیَ اللهِ فِی الخَلَواتِ؛ فَإنَّ الشّاهِدَ هُوَ الحاکُم؛
از ارتکاب نافرمانیهای خدا در خلوتها بپرهیزید؛ چرا که همان شاهد داور است.
نهج البلاغه، حکمت 316
شرح حدیث:
خدایی را که می پرستیم و سر و کارمان در دنیا و آخرت با اوست «شنوا» و «بینا» ست.
آنچه برای ما آشکار یا نهان به شمار می رود، برای خدا یکسان است.
هیچ چیز از او پوشیده و پنهان نیست. همه ی سخنان حتّی نجواهای آهسته و زمزمه ها را هم می شنود و از همه ی کارها در خلوت ترین جاها و تاریک ترین صحنه ها آگاه است.
نمی توان جایی پیدا کرد که خدا در آن جا نباشد.
نمی توان حرفی را آهسته زد که او نشود.
نمی توان کاری را مخفیانه انجام داد که او با خبر نباشد.
علم و آگاهی خداوند همه زوایا و حالات و شرایط را در بر گرفته است، حتی از نیّات درونی وانگیزه های ما هم خبر دارد.
فردای قیامت چه کسی میان مردم داوری وحکم خواهد کرد؟
همان کسی که شاهد اعمال مردم بوده است! پس نه جای انکار و حاشاست، نه می توان آن شاهد حاکم را به اشتباه و بی دقتی متهم ساخت.
نتیجه آن که: در خلوت هم نباید گناه کرد؛ چرا که چشم بینای خدا همه جا ناظر بر اعمال ماست.
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391)
حقیقت هر کس همان است که عمل می کند
امام علی (علیه السلام) فرمودند:
قَلیلُ العِلمِ مَعَ العَمَلِ خَیرُ مِن کَثیرهِ بِلاعَمَلٍ؛
دانش اندک همراه با عمل بهتر از علم بسیار بدون عمل است.
غررالحکم، ج 7، ص 281
شرح حدیث:
هر درختی را از میوه اش می توان شناخت.
درخت علم و دانش اگر میوه ی عمل ندهد، درخت بی ثمر است.
آنچه «جوهر وجودی» انسان و «ارزش معنوی» او را آشکار می سازد، رفتار و اعمال اوست. تا کسی عمل خویش را بروز نداده باشد، قضاوت صحیح و دقیقی درباره ی او نمی توان داشت.
بعضی در پی افزودن دانسته های خویشند، اما به آن عمل نمی کنند. بعضی هم به کمترین چیزی که دانا می شوند، عمل می کنند. کدام یک برترند؟
آنچه به علم ارزش می دهد و دانا را از نادان ممتاز می سازد «عمل» است.
علم و عمل دو بال پروازند و هر کدام ناقص و آسیب دیده باشد، پرواز به نتیجه نمی رسد.
حرف زیاد می توان زد، ادعا هم بسیار می توان داشت، امّا آنچه گواه صدق سخن و درستی ادعّاست، «عمل» است. صفحات شناسنامه ی «هویّت انسان» با حروفی از عمل و کلماتی از رفتار نگاشته می شود.
حقیقت هر کس همان است که عمل می کند.
فاصله ی «بود» و «نمود» را از همین جا می توان شناخت.
منبع: حکمت های علوی و ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام علی ع)، جواد محدثی، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ سوم (1391)